Türkmenistan: Şowsuz döwletiň döredilmegi.
Jenewa / Wena, 2004-nji ýylyň 2-nji apreli. BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynyň 60-njy mejlisiniň häzirki wagtda Jenewada geçirilmegi bilen, Halkara Helsinki Adam Hukuklary Federasiýasy (HHAHF) adam hukuklary ýagdaýy çalt ýaramazlaşýan Türkmenistana has köp basyş etmegiň zerurdygyny belleýär.
BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynyň 59-njy mejlisinde Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýy barada karar kabul edildi. Beýleki düzgün bozmalar bilen bir hatarda, 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda Prezident Saparmyrat Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygyna gatnaşanlykda günäkärlenýänlere çemeleşilmegi ýazgaryldy. Kararda esassyz tussag edilmeler, esasy iş kadalaryna laýyk gelmezlik, gynamalar ýa-da haýbat atmalary ulanmak, we ýapyk kazyýet işi görkezildi. Şeýle hem bu karar, Türkmen hökümetiniň Türkmenistanda adam hukuklarynyň bozulmagy barada derňew geçirmek we maglumat ýygnamak üçin ulanylýan ÝHHG-nyň "Moskwa mehanizmi" bilen hyzmatdaşlyk etmek islemeýändigini ýazgardy. BMG Komissiýasy beýlekiler bilen birlikde hökümeti esasy adam hukuklaryna doly hormat goýmaga çagyrdy;
Dekabr aýynda BMG Baş Assambleýasy şol bir meseläni gozgaýan Türkmenistan barada köplük karary kabul etdi. Şeýle hem, hökümeti BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynyň karary bilen kesgitlenen çäreleri doly durmuşa geçirmäge we Komissiýanyň 60-njy mejlisinden öň bu ugurda görülýän çäreler barada maglumat bermäge çagyrdy.
“Gynansagam, türkmen hökümeti BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasy tarapyndan gozgalan meseleleri çözmedi. Mundan başga-da, 2003-nji ýylda bolşy ýaly, 2004-nji ýylyň ilkinji aýlarynda-da Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýy ep-esli ýaramazlaşdy "-diýip, HHAHF-iň ýerine ýetiriji direktory Aaron Rodes belledi. HHAHF-iň täze hasabaty “Türkmenistan: Şowsuz döwletiň döredilmegi” bu wakalara ünsi çekdi.
Türkmenistanda gazaply diktatorlyk diňe bir adam hukuklary krizisine sebäp bolman, eýsem bilim standartlarynyň ýaramazlaşmagy, neşekeşlik, çaga zähmeti ýaly we beýleki meseleler döredýän sosial problemalary sebäpli ynsanperwer betbagtçylyga howp salýar.
Prezident Nyýazowyň janyna kast etmekde edilen synanyşyk bilen baglanyşykly adam hukuklarynyň depelenmeginiň giň tolkuny ýurdy gurşap aldy, netijede oppozisiýanyň 200-700 agzasy tussag edildi. Gaty adalatsyz kazyýet işleriniň ahyrynda (Stalin döwrüni ýada salýar) sekiz sany "dildüwşükçi" ömürlik türme tussaglygyna höküm edildi, 51 adam bolsa 5 ýyldan 25 ýyla çenli azatlykdan mahrum edildi.
Ähli syýasy oppozisiýa syýasy prosesden aýryldy. Türkmenistanda erkin we adalatly saýlawlar üçin halkara ülňülerine laýyk gelmeýän kemçilikli saýlawlar we sala salşyklar bar. Häkimiýet şahsyýet ömri eýýäm ululyk derejesine ýeten "Ömürboýy Prezident" Prezident Nyýazowyň elinde jemlenendir. 2003-nji ýylyň awgust aýynda islendik demokratik ýörelgeleriň ýok edilmegine tarap soňky ädim bolan konstitusiýa üýtgetmeler girizildi. Milli Mejlis, ýurduň hemişelik ýokary organy bolmak bilen, özüne mahsus bolan güýçden doly mahrum edildi. Hökümetiň ähli pudaklary - ýerine ýetiriji, kanun çykaryjy we kazyýet - prezidentiň ýolbaşçylygyndaky edara Halk Geňeşine tabyn edildi.
Türkmen hökümeti metbugata doly gözegçilik etmek we senzurany ulanmak arkaly erkin we garaşsyz maglumat akymyny çäklendirdi.
Milli howpsuzlyk komitetiniň (KNB, öňki KGB) polisiýa güýji raýatlaryň hukuklaryny we olaryň syýasy we raýat azatlyklaryny çäklendirmek üçin häkimiýetleriň elindäki guraldyr.
2002-nji ýylda prezidentiň janyna kast etmek synanyşygyna gatnaşanlykda güman edilýänleriň tussag edilmegi, derňewler we kazyýet işleriniň ähli halkara standartlarynyň diýen ýaly gödek bozulmagy bilen baglanyşykly boldy: adamlar saýlamak hukugy berilmän tötänleýin tussag edildi, aklawçy we garyndaşlaryny ýa-da lukmany görmek; bigünälik prezumpsiýasy yzygiderli bozulýardy; derňewler häkimiýetleriň we prezident administrasiýasynyň basyşy astynda geçirildi; güman edilýänler gynamalara we sütemlere sezewar edildi; kazyýet işine girip bilmedi we köpçülige açyk garamak hukugyndan mahrum edildi. Köp halatlarda şübheli adamlar tarapyndan günäni boýun aldyrmak üçin telewizion gepleşikler guruldy. Bu ýaýlymlar gynamalaryň, kemsitmeleriň we ýowuz daraşmagyň netijesi boldy.
Indiki ädim döwlete degişli däl guramalaryň gyrylmagy we raýat jemgyýetiniň aktiwistleriniň tussag edilmegi boldy. 2003-nji ýylyň güýzünde hasaba alnan raýat guramalaryny we resmi taýdan hasaba alynmadyk başlangyç toparlaryny nyşana alýan täze hökümet repressiýa kampaniýasy başlandy.
Türkmenistan dini azatlyk meselesinde dünýäniň iň repressiw ýurtlaryndan biridir. Diňe Yslamyň sünni bölümi we Rus prawoslaw kilisesi hasaba alyndy. 2003-nji ýylyň 21-nji oktýabrynda "Din we dini guramalar azatlygy barada" täze kanun kabul edildi.
Soňky birnäçe ýylda bütinleý syýasylaşdyrylan Türkmenistanyň bilim ulgamynyň ep-esli pese gaçmagy boldy. Elbetde, bilimiň esasy maksady raýatlara syýasy täsir edijileriň emele gelmegidir. Bilim ulgamy köp derejelerde goşmaça maýa goýumlaryna mätäç: okuw möhleti dokuz ýyla çenli azaldyldy; häzirki zaman talaplaryna laýyk gelýän täze okuw esbaplary ýok; mugallymlaryň aýlygy ep-esli azalýar ýa-da gijikdirilýär; şeýle hem dürli sebäplere görä türkmen däl milletlerden bolan mugallymlary işden aýyrýarlar.
Milli azlyklaryň konstitusion hukuklary we azatlyklary düýpli bozulýar. Şeýlelik bilen, indi milli azlyklaryň wekilleriniň maliýe we harby gurluşlarda, hukuk ulgamynda, polisiýa we beýleki howpsuzlyk gulluklarynda wezipeleri eýelemäge hukugy ýok. 2003-nji ýylyň 22-nji aprelinde Türkmenistan Russiýa bilen Türkmenistanyň arasyndaky goşa raýatlyk baradaky ikitaraplaýyn şertnamany ýatyrdy we Russiýanyň raýatlygyny resmi taýdan saýlanlara iki aý möhlet berdi.
HHAHF
