Türkmenistanda doglan we önüp-ösen gazaklaryň ilkinji maşgalalary geçen asyryň 90-njy ýyllarynyň başynda, öňki SSSR-iň tutuş çäginde özygtyýarlylyk ýörişi başlanda, öz topragyna öwrülen bu topragy terk edip başladylar. Taryhy watanyna Türkmenistanda hökümet enjamlarynda, prokuraturada, Içeri işler ministrliginiň we Milli howpsuzlyk ministrliginiň gurluşlarynda, kazyýetlerde, intellektuallaryň, mugallymlaryň, lukmanlaryň, sungat işgärleriniň arasynda ýokary wezipeleri eýelän we ýerine ýetiren ... gazaklar ýol açdylar.
Migrantlaryň ikinji tolkuny 90-njy ýyllaryň ortalarynda we ahyrynda bolup geçdi - soň maddy tehniki üpjünçilik we paýlamak pudagynda iň girdejili wezipeleri eýeleýänler Gazagystana geldi. Türkmenbaşynyň resmi propagandasy bilen “türkmen halkynyň altyn asyry” diýlip yglan edilen 21-nji asyryň gelmegi, gazaklar üçin köpçülikleýin Türkmenistandan göçmegi bilen başlandy. Bu gezek adaty işçiler, ömrüniň ahyryna çenli ilatly ýerlerden aýratynlykda ýerleşýän Gazak ýataklarynda ýaşaýan maldarlar we pagta meýdanlarynda işleýän daýhanlar goşlaryny düwüp başladylar. Indi Türkmenbaşy döwletiniň şäherlerinden we obalaryndan öýlerini we jaýlaryny gyssagly satyp iň soňky gazak maşgalalary çykýarlar.
1989-njy ýyldaky ilat ýazuwyna görä, etniki gazaklar türkmenlerden, ruslardan we özbeklerden soň dördünji orny eýelän sebitleriň Balkan we Daşoguz welaýatlarynda bolup geçdi. Şol döwürde olaryň 90 müňe golaýy ýa-da respublikanyň ilatynyň 2,5% -i bardy. Öňki Krasnowodsk sebitiniň çäginde, işçi synpy Bekdaş obasynyň golaýynda, bir wagtlar sebitleýin “Jumyşçy” gazetiniň ýerli etnik gazaklar üçin ene dilinde neşir edilýän ýeri, häzirki wagtda diňe boş Gazak obalaryndaky jaýlaryň harabalyklaryny görüp bilersiňiz - bu az ilatly ýerlerde jaý satyn alyjy ýokdy, şonuň üçin gidýänler jaýlaryny gurluşyk materiallary üçin satmaga mejbur boldular. Gazetler barada aýdylanda bolsa, 90-njy ýyllaryň ortalarynda türkmen häkimiýetleri “Jumyşçy” ýaly döwlet dilinde çap edilmeýän gazetleriň hemmesini ýapdy.
Oktýabrskiý etrabynda (häzirki Saparmyrat Türkmenbaşynyň adyny göterýän sebit) we Tahtinskiý etrabynda (häzirki Görogly sebiti) Gazagystanyň köpçülikleýin fermalary hem bardy. Ykjam ýaşap, adamlar milli medeniýetini, däp-dessurlaryny gorap sakladylar, çagalara ene dilinde okamagy we ýazmagy öwretdiler ... ýuwaş-ýuwaşdan mekdepler ähli sapaklary türkmen dilinde öwretmäge başladylar. Köp ene-atalar bu ýagdaýy göz öňünde tutup, diplom alandan soň şol ýerde ýerleşmek barada görkezmeler bilen çagalaryny taryhy watanynda bilim almak üçin ibermäge synanyşdylar. Ene-atalary tiz wagtdan çagalarynyň yzyndan gitdiler, soň garrylary ýygnamagyň wagty geldi. Häzirki wagtda bu fermalarda diňe birnäçe gazak maşgalasy bar, hatda olar eýýäm Gazagystana göçmäge taýynlanýar.
Gazagystan Respublikasynyň Aşgabatdaky ilçihanasyna gelen Imangali Sarsenbaýew degişýär: "Siziň öňüňizde Mohikanlaryň iň soňkusy diýen ýaly, ýagny Daşoguz gazaklaryndan". "Hemmeler diýen ýaly gitdi, galanlar hoşlarynda oturyp, buýruga garaşýarlar." Bir ýa-da iki ýyl geçer, Daşoguz welaýatda asla hiç kim galmaz. Menem giderin, dogrymy aýtsam, gitmek islemeýärin, ýöne näme edip bilerin - ähli çagalarym we agtyklarym eýýäm Gazagystanyň günbatarynda, Aktau we Aktobe şäherlerinde. Ine, ene-atamyň guburlary meni henizem saklaýar. Olar bu ýerde doguldy, uzak ömür sürdi we bu toprakda hemişelik galdy.
Indi ýaşuly gazagyň pikiriçe, öz tire-taýpalarynyň öýlerinden köpçülikleýin göçmeginiň sebäpleri diňe bir gazaklara garşy däl-de, umuman alanyňda, ady bolmadyk milletiň ähli wekillerine garşy gönükdirilen Türkmenbaşy rejiminiň alyp barýan syýasatyndadyr.
Ýok, elbetde, hiç kim gazaklara aç-açan sütem etmedi. Hemme zat kem-kemden bolup geçdi. Milli öwrediş dili bolan Gazak gazetleri ýapyldy we birneme soň ýurtda türkmen däl milletlerden bolan adamlary prokuratura, polisiýa, döwlet howpsuzlygy we ähmiýetli dolandyryş, jogapkär we girdejili wezipelere işe almak barada aç-açan gadaganlyk girizildi. Häkimiýetler Gazagystanyň uniwersitetlerinde ýokary bilim alan we ene-atalarynyň ýanyna gaýdyp gelen ýaş gazaklaryň iş tapmazlygy üçin ähli zady etdiler. Dürli sebäpler bardy: ýurtda gaýybana okuwyny ýatyrdylar, şonuň bilen birlikde şeýle bilimli hünärmenleriň hemmesi işden aýryldy, soň 1993-nji ýyldan başlap Türkmenistanyň daşyndaky diplomlaryň hemmesi bikanun diýlip yglan edildi. Çimkent döwlet uniwersitetinde alan diplomynyň ykrar edilmegini gazanmaga synanyşan Gazagystan uniwersitetleriniň iň dowamly uçurymlaryna Ruhnama synagyny tabşyrmak görnüşinde ýeňip bolmajak päsgelçilik döredilendigini we döwlet dili synagdan geçmelidigini aýtdy. Ýaş hünärmenler bu ýurtda ne özleri, ne-de geljek çagalary üçin geljegiň ýokdugyna göz ýetirip, derrew taryhy watanyna gitmäge başladylar.
Häzirki wagtda döwlet edaralarynda hukuk goraýjy edaralarda, saglygy goraýyş ulgamynda we logistika ulgamynda ýekeje gazak hem galmady diýen ýaly. Emma on bäş-ýigrimi ýyl ozal hemme zat üýtgeşikdi we gazaklar gaty ýokary wezipeleri eýeledi. Sarsenbaýewiň pikiriçe, Daşoguz welaýatyndaky gazaklar ýokary we möhüm wezipeleri eýeledi.
Öýlerini hemişelik terk etmekden çekinýän adamlar üçin iň soňky argument, bir ýarym ýyl ozal Aşgabat-Almaty adaty uçuşynyň türkmen hâkimiyetleri tarapyndan ýatyrylmagy boldy. Iki ýurduň arasyndaky demirýol aragatnaşygynyň öňden bäri kesilendigini göz öňünde tutsak, indi ýurtdan erkin çykyp, yzyna dolanmak mümkin däl diýen ýaly boldy. Gazagystanyň raýatlarynyň gitmek prosesi Gazagystanyň hökümetiniň watandaşlaryny ýurda göçürmek boýunça döwlet maksatnamasynyň iş ýüzünde durmuşa geçirilmegi bilen has aňsatlaşdyryldy we çaltlaşdyryldy. Gazagystanyň hökümetiniň her bir maşgala agzasyna kömek pullary bilen hemişelik ýaşamak üçin bu ýere göçüp gelen ähli gazaklara iş tapmaga we ýaşaýyş jaý satyn almaga kömek edýändigi baradaky myş-myşlar ýyldyrym çaltlygy bilen ýaýrady we iň uzakdaky we iň sessiz Gazak obalaryna çenli baryp ýetdi. Gazaklaryň iň tutanýerlisi we hatda mertebesi bilen ýaşamagyň ýeke-täk mümkinçiliginiň bardygyna düşüneni, gitmek kararyna geldi.
Sarsenbaýewiň pikiriçe, migrantlaryň bu täze tolkuny, elbetde, iň soňky bolar we düýn hatda ýurdy terk etmek hakda pikir etmediklerem alyp barar, ýerli habar beriş serişdeleriniň habaryna görä, eger olara ynansaň “Türkmeniň altyn asyry” eýýäm geldi. Emma ol indi näme üçindir gazaklary azdyrmaýar.
Leýli Orazmyradowa.
Çeşme: Oazis
