Ýewropadaky “Arktika aýazlaryna” Türkmenbaşy ýaly hiç kim begenip bilmedi. Kiýew bilen Moskwanyň arasyndaky düşünişmezlikler sebäpli Köne dünýäni ýylatmakda görlüp-eşidilmedik şowsuzlyklar bir gudrat döretdi: Günbatar adam hukuklarynyň bozulmagy barada az bilýärdi, energiýa çeşmelerini, şol sanda Hazaryň sebitlerini diwersifikasiýa etmekde “gyzyklanma” hakda köp gürleýärdi.
Iň soňky mysal. Ýewropa Bileleşiginiň Merkezi Aziýa boýunça ýörite wekili Kuban Kubiş güýzki Aşgabat sapary wagtynda adam faktoryna degen bolsa, gyşda diňe “häzirki döwürde köpleriň ünsüni çekýän meseleler, hususan-da, energiýa howpsuzlygy” barada durup geçdi. Iň bärkisi, Kubiş türkmen garrylarynyň dramatik ykbalyny aç-açan aýtmagy ýatdan çykardy, köpüsi ýanwar aýyndan bäri “pensiýasy iň pesinden” mahrum edildi. Megerem, onuň pikirlenmeli bir zady bar - şu gyşda doňup galjak köne Slowaklar hakda.
Resmi Aşgabat, "köp wariantyň" tarapdary bolmak bilen, günorta-gündogar wariantyny iň gymmatlysy ýaly etmek üçin ähli zady edýär. Pekinde ýazda Saparmyrat Nyýazow tebigy öz eli bilen şertnama baglaşar, hatda bahasy, göwrümi we şertleri hem yglan edildi. Daşary ýurt gezelençlerine hiç haçan beýle ajaýyp taýynlyk görmedi we türkmen metbugatynyň planşetlerine seretseň, oňa "döwür dörediji" ähmiýet berilýär ... ýagdaý ýüze çykan halatynda hytaý doganynyň "egni" zerur bolmagy mümkin goňşy Eýranyň töwereginde erbetleşýär.
"Pyrtykal" Kiýew ýorgan-düşegi özüne çekýär we ýakyn geljekde, aprel-maý aýlarynyň birinde Nyýazowyň 30 ýyllyk möhletli şertnamany ara alyp maslahatlaşmak üçin hökman Ukraina barjakdygyny öňe sürdi. Ýuşenkonyň yzyna eýerijileriň ynamy Aşgabadyň hakyky “ilki bergiler, soň bolsa şertnama” -dan soňa galdy. Daşary işler ministrligi "Ukrainanyň Naftogaz (döwlet eýeçiligindäki kompaniýa) konstruktiw däl pozisiýasy 2007-nji ýylda we indiki ýyllarda Türkmenistan bilen Ukrainanyň gaz pudagynda hyzmatdaşlygyň geljegi baradaky gepleşikleri kynlaşdyrýar" -diýdi. Iň soňky gepleşiklerde-de Ukrainanyň NJSC Naftogaz wekiliýeti türkmen tarapy tarapyndan gozgalan anyk meselelere garamak islemeýändigini aç-açan beýan etmedi. Muňa derek, iberilen ýangyç üçin bergileriň hasaplamasyny bulaşdyrmak synanyşyklary edildi"-diýdi.
Yslamabatdan Türkmenistan-Owganystan-Hindistan gaz geçirijisi üçin halkara konsorsiumyň döredilmeginiň uzakda däldigi eşidilýär. Öz gezeginde Owganystanyň etniki meselelerine “çynlakaý we uzak wagtlap çemeleşýän” Amerikanyň Birleşen Ştatlary başga bir ugurda - Azerbaýjanyň we Gruziýnyň üsti bilen Kaspi Trans-TCG-ni has işjeňleşdirýär. Türkiýäniň Energetika ministrligi Bakuwda, Waşingtonda, Aşgabatda birnäçe gezek gepleşik geçirdi.
Bu ýagdaýda, gyş sowuklygynyň iň ýokary derejesinde, Aşgabat Amerikan DeGolyer & MacNaughton we Gaffney we British Cline & Associates Ltd.-iň gatnaşmagynda geçirilen halkara sertifikatlarynyň netijelerini dünýä mälim etdi. Öň dünýäde iň möhüm ammarlaryň hataryna goşulan Döwletabat ýatagynyň gaz gorlary ahyrsoňy 4,5 trillion kub metr tebigy gazyň tassyklanylmagyny aldy, bu çak edilişinden bir ýarym ýa-da iki esse köp. Dogry, türkmen häkimiýetleri şu wagta çenli muny mälim etdiler we garaşsyz auditorlary çagyrmadylar. Şeýlelik bilen, dildüwşük dowam edýär... Bilşiňiz ýaly, Döwletabatda "agyr" geografiýa bar - bu meýdan birnäçe ýyl bäri Merkezi Aziýa merkezi (CAC) demirgazyk turbageçirijisi arkaly Russiýa we Ukraina ýangyç iberýär we on ýyldan gowrak wagt bäri gün tertibinde durýan günorta gaz geçirijisi Türkmenistan-Owganystan-Pakistan (TAP) Aşgabat şäheri birleşdirmegi meýilleşdirýär.
Hünärmenler, "ägirt uly" täsiriň, dünýädäki iň uly gaz kompaniýalarynyň biri bolan "Gazprom" -yň umumy alyjyda hasaplanandygyna ynanýarlar. Bu degişme däl, Alekseý Milleriň portfelinde 2003-nji ýylda ýyllyk satyn alyşlary 80 milliard kub metre çenli ýokarlandyrmak umydy bilen 2003-nji ýylda gol çekilen 25 ýyllyk şertnama bar, muny eýýäm "Sowet ýazgylary" diýip bileris. Şol bir wagtyň özünde baha "habar" peýda bolýar: Daşoguz sebitiniň ýaşaýjylary bilen Nyýazow, alty aýyň içinde gürleşendigini aýtdy. Özbegistan bilen serhetdäki türkmen gazy, müň kub metr üçin öňki 65 dollaryň ýerine 100 dollar bolar. Kiýewden we Moskwadan gelen wekiliýetler özlerini kän wagt garaşdyrmady. Birinjisi möhleti geçen bergiler üçin pul aldy, ikinjisi syrly "parahatçylyk" bilen galdy.
Onda Trans-owgan näme? Ýolbaşçy komitet diýlip atlandyrylýan komitet fewral aýynda Aşgabatda geçirilen soňky ýygnakda ýagdaýy ölen ýerden günorta geçirmegi wada berdi.
Türkmen çeşmelerine görä, Malaýziýanyň we ýakynda ýüze çykarylan Ýolöten ýataklarynyň, Döwletabatdan birnäçe esse köp boljakdygy çak edilýän möhüm çeşmeler Trans-owgan aragatnaşygyna goşmaça getiriler. Mundan başga-da, Yslamabat Türkmenistanyň hökümeti bilen 30 ýyllap üpjünçilik barada özara düşünişmek Memorandumyna gol çekdi. Netijede, Hindistanyň taslamasyna resmi taýdan goşulmak hakykatyny "maksadalaýyklyk" hasaplady. Eýrandan we Birmadan tebigy gazy daşamak üçin portfelinde eýýäm şuňa meňzeş taslamalara eýe bolan Hindi nebit we gaz ministri Dinşa Jawerbhai Patel, Nyýazow bilen geçirilen gepleşiklerden soň Trans-owgan simini "gysga wagtda gurmaga" çagyrdy.
Türkmen delegasiýasynyň iň taýyn däldigine az adam geň galýar: soňky alty aýyň dowamynda nebit-gaz ministrliginde umumy işgärleriň ýok edilmegi - onlarça işgär tussag edildi. Ýaňy-ýakynda, galplykda aýyplanyp, Türkmenbaşy şäherindäki nebiti gaýtadan işleýän gigantyň müdiri, edil öňki ýaly tussag edildi. Bir wagta çenli bu taslamada soňlanan geosyýasy töwekgelçilik faktory ýitip gitmedi. Tranzitiň köp böleginiň geçmeli Owganystanda dartgynly ýerler we Talybanlar henizem ýanýar, Pakistandaky Buluçlar giň gerimli sabotaj gurnamaga ukyplydygyna henizem gorkýarlar. Owganystanyň magdan ministri Mir Muhammet Sidikanyň öz hökümetiniň tutuş turbanyň perimetrini goramak üçin ýörite güýçleri toplap biljekdigi baradaky kepillikleri potensial maýadarlar üçin teselli bermeýär.
Mundan başga-da, taslamanyň ösüşiniň "laýyk gelmeýändigini" ýene bir gezek tassyklaýan utançsyz etmeýär. Owganystanyň prezidenti Hamid Karzaý üstümizdäki ýylyň başynda Argentinanyň “Bridas” kompaniýasynyň prezidenti Karlos Bulgheronini myhman aldy we Trans-Owganystanyň hakykatlaryny we geljegini ara alyp maslahatlaşdy. Megerem, iň ýakyn geňeşçileriniň Aşgabatdaky şunuň ýaly ýygnagyň ýumşak, güýçli gahar-gazabyň döremegine sebäp bolup biljekdigi hakda pyşyrdamaga wagtlary ýokdy. Bilşiňiz ýaly, 1995-nji ýylyň dekabrynda bir makalanyň ýazyşy ýaly: "Nyýazow ähli şertnamalary birtaraplaýyn tertipde bozdy we "aýdylyşy ýaly, argentinalyny öz maşgalasyndan kowdy". Soňra Bridas diňe bir Türkmenistandaky ähli nebit taslamalaryny ýitirmän, Trans-Owganystan taslamasyndan hem gysyldy we teklip edilýän aýyrmalar Türkmenistanyň prezidentine az görünýän ýalydy. TAP-yň ýolbaşçylygy Amerikan Unokalyna geçirildi, netijede Nyýazowa döredilýän konsorsiumdaky şahsy paýlarynyň on göterimini bermäge razy boldy. Dogry, bu kompaniýa türkmen bazaryndan çykdy, ýöne bu başga bir waka. Beýleki tarapdan, Bridas Nyýazowa hut özüne 1 milliard dollar jerime tölemek we halkara arbitraž kazyýetine ýüz tutmakdan başga çäresi galmady.
Bir seretseň, türkmen gazy ýene oýna gaýdyp geldi. Gipotetiki taýdan hatda dünýäniň ahyryna - Hytaýa, Ýaponiýa, Päkistana, Hindistana, Ýewropa, Ermenistana ýa-da Ukraina, Hazar we Gara deňiz ýurtlaryndan iki deňiz ýoly bilen Russiýany aýlanyp geçip bolýar. Emma Aşgabatdaky awtoritar hökümet muňa mätäçmi? Bu täze aragatnaşyklaryň, borçnamalaryň we umuman dünýä syýasy ykdysadyýetine uýgunlaşma. Iri gurluşyk kompaniýalarynyň gatnaşmagy we mynasyp maliýe sanjymlary bolmazdan, Türkmenistanyň başga bir turbageçiriji gurup bilmejekdigi we potensial "oýunçylar" hem öz gezeginde belli arsenal-ykdysadyýeti liberallaşdyrmak, howpsuzlyk kepillikleri we syýasy töwekgelçilikleri azaltmak üçin "aç-açanlyk" soraýandyklary aýdyňdyr. Bir adamyň güýjiniň gutarýan we ähli iş meýilnamalaryna şahsy gol çekilen Merkezi Aziýa "adasy" üçin bu sorag ýok. Şeýlelik bilen, türkmenbaşy astronomiki şahsyýetler bilen ýüz tutup, "gymmatyny saklamak" üçin syrly oýnuny oýnamaly.
Bek Hanow (Aşgabat).
Oazis žurnaly
