Türkmeniň prezidenti Saparmyrat Nyýazow düýn Aşgabatda Russiýanyň Daşary işler ministri Sergeý Lawrow bilen geçirilen duşuşykda "Türkmenistanda ýekeje rus hem kemsidilmedi, hukugy bozulmady ýa-da ýurtdan çykarylmady. Bu tankydy kabul etmeýärin" -diýdi. Rus resmisi, soňky 15 ýylda bäş rusdan biriniň Türkmenistany terk edendigini düşündirmek üçin subutnama bermegiň ýerine, Baltika ýurtlarynda rus dilli ilatyň hukuklary barada gürledi.
Nyýazowyň Lawrowyň "dymmagy üçin tölegi" gaty azdy: öz territoriýasynda beýleki döwletleriň harby bazalaryny ýerleşdireninde Russiýanyň Merkezi Aziýa sebitindäki bähbitlerini göz öňünde tutmak.
Saparmyrat Nyýazowyň Türkmenistanda rus dilli ilatyň hukuklary baradaky kepillikleri jedelsiz bir tezisi öz içine aldy: "Ruslary ruslaryň özlerini söýşi ýaly söýýäris". Hakykatdanam, Russiýa iki ýyl ozal bu respublikadaky watandaşlarynyň goragyny terk edipdi. Gazetanyň eýýäm habar berşi ýaly, Wladimir Putin we Türkmenbaşy diňe bir Russiýany türkmen gazy bilen üpjün etmek barada ylalaşman, eýsem döwletleriň arasynda goşa raýatlygy ýatyrýan teswirnama gol çekdiler. Rus hukuk goraýjy aktiwistler bu şertnamany "adamlar üçin gaz" diýip atlandyrdylar. "Bukja şertnamasy" baglaşylandan 10 gün soň, Nyýazow goşa raýatlygy bolan adamlaryň iki aýyň içinde Türkmenistandan gitmelidigi barada karar çykardy. Rus raýatlygyny saýlanlar türkmen häkimiýetleri tarapyndan köçä çykaryldy diýen ýaly: öýleri konfiskasiýa edildi we diňe zerur zatlary alyp gitmäge rugsat berildi. Türkmenleriň kanuny boýunça "raýat dällere" gozgalmaýan emläk edinmek hukugy berilmeýär.
Türkmenistandaky Rus jemgyýetleri geňeşiniň öňki başlygy, häzirki wagtda Russiýada ýaşaýan Anatoliý Fominiň sözlerine görä, soňky 15 ýylda ruslaryň azyndan bäşisinden biri bu Merkezi Aziýa respublikasyny terk etmäge mejbur boldy. 1994-nji ýylda rus dilinde gürleýän mekdeplerde birinji synpdan üçünji synpa çenli türkmen dilinde okuw girizilip başlandy - ikinji smenada rus dilini öwretmek teklip edildi. 1995-nji ýyldan başlap, watandaşlarymyz üçin ýokary bilime barýan ýol ýapyldy - uniwersitetlerde okatmak diňe türkmençe alnyp barylýar. Aşgabat ruslaryň administratiw wezipelere kabul edilmegini resmi taýdan gadagan etdi, ýöne on müňlerçe lukman we mugallym hem işsiz galdy. 1998-nji ýylda Türkmenistanda Döwlet Dumasynyň şol wagtky spikeri Gennadiý Seleznew bilen duşuşan rus dilli jemgyýetiň ýolbaşçylary syýasy repressiýa sezewar edildi. Fomin Gazetanyň habarçysyna "Olaryň käbiri tussag edildi we gynamalara sezewar edilip, egindeşlerine garşy görkezme bermäge mejbur edildi" -diýdi. "Galanlary, garyndaşlary ýaly, işinden boşadyldy". Şol bir wagtyň özünde, Fominiň pikiriçe, Russiýanyň işsiz watandaşlara berýän kömegi, esasan, rus dilinde bir topar mugt okuw kitaplary bilen çäklenýärdi.
Lawrow düýn Nyýazow bilen bolan gepleşiklerinde bularyň hemmesini agzamagy saýlap aldy, belki Aşgabatdan iki taraplaýyn eglişiklere bil baglardy. Emma rus resmisiniň diplomatiýasy durmuşa geçirilmedi. Iki ýyl mundan ozal, Russiýa watandaşlaryň hukuklaryny gorap bilmedik halatynda, gaz bähbitleri gaýtalanmady - Gazprom türkmen ýangyjyny daşary ýurt bazarlarynda belli bir bahadan satmaga mümkinçilik aldy. Indi Aşgabat bu şertnama täzeden garamaga synanyşýar we gazynyň bahasynyň ýokarlanmagyny talap edýär.
Türkmenbaşynyň, Lawrowa dymmagynyň deregine wada beren ýekeje zady, Russiýanyň Merkezi Aziýa sebitindäki bähbitlerini göz öňünde tutmakdy. Şeýle-de bolsa, ABŞ-nyň Döwlet sekretary Kondoliza Raýs bilen duşuşykdan bir hepde soň berlen bu wada düşnüksiz ýalydy. Düýn Nyýazow "Ýurdumyzda käbir harby bazalary ýerleşdirsek, siziň halamajakdygyňyza düşünýäris. Şonuň üçin Russiýanyň bähbitlerini göz öňünde tutarys" -diýdi. Gazetanyň eýýäm habar berşi ýaly Özbegistanyň ABŞ bazalaryny öz çäginden çykarmak kararyndan soň ABŞ sebitdäki harby güýçleri üçin täze ýer tapmaga synanyşdy. Geçen hepde Raýs Putini Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Gyrgyzystanda ýerleşýän bazasyndan başga sebitde täze bazalary ýerleşdirmek meýilnamasynyň ýokdugyna ynandyrsa-da, Moskwa, howpsuz oýnamak kararyna geldi.
Ruslar üçin nirede gowy – Russiýadamy ýa-da Baltika ýurtlarynda?
Birleşen Russiýa fraksiýasynyň agzasy, GDA döwletleri we watandaşlar bilen gatnaşyklar baradaky Döwlet komitetiniň agzasy Konstantin Zatulin:
"Iki teklip hem has erbet! Ýöne dürli ýollar bilen. Latwiýada rus dilinde gürleýänleriň köpüsi raýat däl boldy. Hünär boýunça 50 töweregi gadaganlyk olara degişlidir. Syýasy hukuklarda ýeňlişe sezewar bolýar. Saýlawlara gatnaşmaýarlar. Türkmenistanda saýlawlar ýaly asla problema ýok "Saýlawlaryň özi bolmansoň, bu ýerde ähli raýatlar haýsy millete degişlidigine garamazdan hukukdan mahrum edilýär. Lawrowyň rus ilatynyň meselesini çözmäge türkmen-başyny ynandyryp bilmeýändigi gynandyrýar. Şeýle-de bolsa, beýle häsiýeti hiç hili ynandyrmak mümkin däl! Egrini gör düzeder! "
Andreý Sawelýew, Rodina fraksiýasynyň agzasy, Döwlet Duma komitetiniň GDA işleri boýunça başlygynyň we watandaşlarymyz bilen gatnaşyklar orunbasary:
"Türkmenistanda bolup geçýän wakalar asuda elhençlik! Baltika ýurtlarynda-da bu mesele bar, ýöne iň bolmanda milli azlyklar öz hukuklary üçin göreşip biler. Türkmenistanda tituldan başga ähli ýurtlar üçin erbet zat. Sowet respublikasynyň harabalyklarynda orta asyr satrapiýasy emele geldi. Şol ýerden başaryp bilýänleriň hemmesi gidip bilýärdi. Esasan diňe dilegçiler we garrylar galypdy. Mesele Russiýada bosgunlary garşy almaýar. Olary duşmançylykly býurokratiýa garşy alýar. Russiýada olara Türkmenistandan has erbetdigini anyklaýarlar. Türkmenistanda iň bolmanda başlarynda üçek bardy ".
Daniil Kislow, Merkezi Aziýa maglumat merkeziniň müdiri:
"Lawrowyň Türkmenistanda ruslaryň we rus dilinde gürleýänleriň aç-açan ýagdaýyny dymmak bilen geçendigi ýalňyşlyk ýa-da kemçilik däl, eýsem rus häkimiýetleriniň syýasaty. 10 ýyl bäri öňki SSSR ştatlarynda ruslara goşa standartlar syýasatyny ulanýar. Öňki Baltika ýurtlarynda rus dilinde gürleýänleriň hukuklarynyň bozulmagy (şübhesiz, şeýle) hemişe we gynançly. Daşary işler ministrligi Merkezi Aziýa ýurtlarynda rus dilinde gürleýänler üçin durmuşyň nähili boljakdygy barada gürleşmezligi makul bilýär. Özbegistanda soňky 10 ýylda Beýik Watançylyk urşuna, Russiýanyň Merkezi Aziýanyň halklary üçin eden ýagşylyklary hakda salgylanmalar taryh kitaplaryndan aýryldy. Bütin siwilizlenen dünýäleriň biri bolan Russiýa Andijanda bolan gyrgynçylygyň resmi görnüşine şübhelenmedi. Türkmenistanda iş almak üçin ýüz tutanda ruslara garşy hakyky diskriminasiýa bar. Ýöne sammit mejlislerinde ruslaryň bähbitleri sorag astynda däl - rus häkimiýetleri aslynda "watandaşlaryny gaza satdy".
Pawel Aptekar, Lýudmila Romanowa.
"Gazeta"
