2006-njy ýylda Türkmenistan dünýäde iň ýapyk we repressiw döwletleriň biri bolmagynda galdy. Häkimiýetler başgaça pikirleriň ýüze çykmagyny berk basyp, ilaty daşarky dünýäden üzňeleşdirdiler. Ömürlik prezidentS.Nyýazowyň durmuş üçin giňden ýaýran şahsyýet kulty ýurtda ösdi.
Halkara basyş astynda hökümet käbir adaty bolmadyk dinlere uýýanlary yzarlamagyny gowşatdy, türmelerde we akyl hassahanalarynda nädogry tussag edilen birnäçe adamy boşatdy we bir dissidentiň daşary ýurda gitmegine rugsat berildi, ýöne 2006-njy ýylda adam hukuklarynyň umumy ýagdaýy aýylgançdy.
Adam hukuklaryny goraýjylary we garaşsyz žurnalistleri yzarlamak.
Garaşsyz jemgyýetçilik guramalarynyň köpüsine dürli syýasy bahana bilen hasaba alynmazlygy dowam etdirildi. Ýurtdaky ýagdaýlar barada garaşsyz maglumatlaryň daşarky dünýä ýaýramagynyň öňüni almak maksady bilen, häkimiýetler daşary ýurt guramalary bilen erkin işleýän hyzmatdaş žurnalistleri we adam hukuklaryny goraýjylary dymdyrmak üçin yzygiderli synanyşýarlar. Mart aýynda "Azatlyk" radiosynyň habarçylary Meret Hommadow we Jumadurdy Öwezow on günläp jemgyýetçilik tertibini bozmakda aýyplanyp tussag edildi we diňe radiostansiýa bilen hyzmatdaşlyk etmezlik kepilnamasyna gol çekenlerinden soň boşadyldy. Mart aýynda ITAR-TASS habarçysy Anna Gurbanowa pensiýa reformasy baradaky tankydy hasabaty üçin ar almak üçin akkreditasiýasyndan mahrum edildi.
Iýun aýynda Azatlyk radiosynyň habarçysy Ogulsapar Myradowa we Bolgariýada ýerleşýän Türkmen Helsinki gaznasynyň agzalary Annagurban Amanglyjow we Sapardurdy Hajyýew Aşgabatda tussag edildi. Häkimiýetler olary "bidüzgünçilikli işlerde" we "ilatyň arasynda nägilelik döretmek maksady bilen töhmetçilikli maglumatlary ýygnamakda" aýyplaýarlar. Howpsuzlyk edaralary Amanglyjowyň Polşada we Ukrainada adam hukuklary boýunça okuwlara gatnaşandygyny we Türkmenistanda adam hukuklary meselelerini beýan etmekde Iňlis we Fransuz jžurnalistleri bilen hyzmatdaşlygyna ünsi çekdi. Şeýle hem THF agzasy Ýelena Öwezowa we Myradowanyň 3 uly çagasy tussaglyga sezewar edildi we aýyplama ýöňkelmesiz 12 günden soň boşadyldy.
Awgust aýynda ýapyk kazyýet işinde Myradowa, Amanglyjow we Hajyýew bikanun ýarag saklandygy üçin alty ýyldan ýedi ýyla çenli azatlykdan mahrum edildi. 14-nji sentýabrda Myradowanyň çagalary onuň ölümini Milli howpsuzlyk ministrliginiň tussaghanasynda eşitdiler. Jesedi gözden geçirdiler we daşary ýurtdaky garyndaşlaryna zorlukly ölüm alamatlarynyň bardygyny habar berdiler, resmi maglumata görä ölüm “tebigy sebäplerden” ýüze çykdy. Netijede, Myradowanyň çagalary yzarlandy we howpsuzlyk işgärleri tarapyndan haýbat atyldy. Bu hasabat ýazylanda Amanglyjow bilen Hajyýewiň ykbaly we nirededigi belli däl. Serhet gullugynyň Türkmenistanda ýaýratmak üçin rus dilindäki neşirleri tussag eden azyndan iki waka boldy. Şol bir wagtyň özünde serhetçiler bu neşirleriň mundan beýläk getirilmeginiň gadagan edilendigini öňe sürdüler.
Dissidentlere gözegçilik etmek üçin psihiatrik bejergininiň ulanylmagy Häkimiýetler başgaça pikirleri basyp ýatyrmak üçin mejbury psihiatrik bejergini ulanmagy dowam etdirdiler. Şeýlelik bilen, Türkmenistanda adam hukuklarynyň bozulmagy barada daşary ýurda hat iberen Kakabaý Tejenow dokuz aý “psihiatrik keselhana” iberildi (oktýabr aýynda boşadyldy). Demonstrasiýa çagyrmak üçin 2004-nji ýylda psihiatrik keselhana ýerleşdirilen Gurbandurdy Durdygulyýew 11-nji aprelde 54 amerikan kongresmeniniň ýüzlenmesinden soň boşadyldy.
"Içerki duşmanlar" bilen söweşmek
2006-njy ýylda täze ýüze çykarylan “duşmanlary” we ýokary derejeli korrumpirlenen işgärleri nyşana almak bilen, arassalamak hökümetiň çäginde dowam etdi. Aprel aýynda 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Prezidentiň janyna kast etmek synanyşygynyň möwjemeginde möhüm rol oýnan öňki Baş prokuror K. Atajanowa tussag edildi. Iki hökümet neşiriniň baş redaktorlary hem işden çykaryldy, olaryň biri 2005-nji ýylyň dekabrynda "dönükler" bilen baglanyşykly adamlary işe aldygy üçin sekiz ýyl azatlykdan mahrum edildi.
Iýul aýynda 30 töweregi iş kesilen ýokary wezipeli adam 2003-nji ýylda syýasy tussaglar üçin döredilen Owadandepe türmesine geçirildi. 2002-nji ýyldaky janyna kast etmek bilen baglanyşykly iş kesilen 60-dan gowrak adamyň ykbaly näbelli bolup galdy, ýöne oktýabr aýynda sekiz “toba edenler” amnistiýa edildi. 2004-nji ýylda döwlete garşy hereketleri üçin 22 ýyl azatlykdan mahrum edilen Türkmenistanyň öňki müftüsi hem amnistiýa edildi.
Hereket azatlygy.
Dini azlyklaryň agzalary, dissidentler we olaryň garyndaşlary bilen birlikde müňlerçe adam daşary ýurda gitmek üçin gara sanawa girizildi. Maý aýynda howpsuzlyk işgärleri ozal dini işler bilen meşgullanýan Baptist ruhy ynançly Şageldy Atakowy Moskwanyň uçaryndan düşürdi. Swetlana Orazowa we maşgalasy hem Türkmenistandan çykarylmady (Orazowanyň dogany, Şwesiýadaky syýasy emigrasiýanyň lideri), olaryň rus-türkmen goşa raýatlygy bar. Aprel aýynda ýazyjy Rahym Esenowa ABŞ-nyň ilçihanasynyň we ÝHHG-nyň gatyşmagyndan soň baýrak almak üçin daşary ýurda gitmäge rugsat berildi. Esenowa garşy daşary ýurtda romanyň rugsatsyz çap edilmegine garşy gozgalan jenaýat işi hiç haçan ýapylmady.
Häkimiýetler repressiýa usuly hökmünde sürgüni dowam etdirdi. Aprel aýynda Hajynyýaz Soýünowa we gyzy täze ýerde ýaşaýyş jaýy bolmazdan ýurduň günbataryna sürgün edildi. Soýünowanyň adamsy işjeň syýasy immigrantlardan biridir. Aýallaryň pasportlary alnyp gidildi we sürgün edilen ýerden ýörite rugsatsyz çykmak gadagan edildi.
Dini yzarlamalar we etnik diskriminasiýa.
Käbir dini toparlar we birleşmeler 2006-njy ýylda hasaba alyndy, emma din azatlygy düýpli çäklendirildi we hasaba alynmadyk dini guramalaryň işi gadagan edildi. Bellige alnan bolsa, dini jemagatlar bellenilen ýerlerde hyzmat edip bilerdiler, ýöne köpüsiniň beýle ýerleri ýokdy we ýer kärendesine almakda kynçylyk çekýärdi. 10-njy iýunda Russiýanyň raýaty Aleksandr Frolow öýünde namaz okaýandygy we Hristian edebiýatyny Türkmenistana getirmäge synanyşandygy üçin deportasiýa edildi. 2005-nji ýylyň dekabrynda ýurduň gündogarynda ýedi Baptist hususy öýde namaz okamaga synanyşanda tussag edildi (Baptist jemgyýeti resmi taýdan hasaba alyndy).
2005-nji ýylyň 17-nji noýabrynda Krişnaýt Çeper Annanyýazowa 2003-nji ýylda Gazagystana rugsatsyz gidenligi üçin ýedi ýyl azatlykdan mahrum edildi, megerem, egindeşleri üçin duýduryş hökmünde. Oktýabr aýynda amnistiýa bilen boşadyldy.
Azlyklaryň agzalary bilime we işe kabul edilende diskriminasiýa bilen ýüzbe-ýüz bolmagyny dowam etdirdiler we käbir ýagdaýlarda ene dilini öwrenmeginiň öňüni aldylar. Özbek dilinde bilimiň dikeldilmegi üçin Prezident S.Nyýazowa ýüz tutan mugallymlar "jemgyýetde nägileligi öjükdirendigi" üçin polisiýa işgärleri tarapyndan sorag edildi; käbirleri şikaýat bilen gönüden-göni baglanyşygy bolmasa-da işden aýryldy. Halkara jemgyýetçiliginiň tankytlaryndan soň, ady bolmadyk raýatlaryň prezidentlige dalaş etmegine rugsat bermek üçin 2005-nji ýylyň noýabr aýynda konstitusiýa üýtgetmeler girizildi. Beýleki bir düzediş, 2003-nji ýylda gadagan edilmezden ozal rus we türkmen raýatlygyny alan on müňlerçe adam üçin kynçylyk döredýän başga bir döwletiň raýatlygy bolan Türkmenistanyň raýaty hökmünde ykrar edilmegini gadagan edýär. Mart aýynda Türkmenistana eden sapary wagtynda ÝHHG-nyň milli azlyklar boýunça ýokary komissary ýurduň ýolbaşçylary bilen bilimdäki azlyklaryň ýagdaýy we Türkmenistanyň demirgazygyndaky azlyklaryň göçürilmegi bilen baglanyşykly meseläni gozgady.
Durmuş-ykdysady ugurda peselmek.
Türkmenistanyň “altyn asyra” girendigi barada resmi beýanatlara garamazdan, halkara guramalar sosial ulgamyň pese gaçýandygyny bellediler. Täze pensiýa kanunçylygynyň kabul edilmegi netijesinde 100 müň töweregi adam ýylyň başynda pensiýa hukugyny ýitirdi, bu bolsa sosial dartgynlygyň ýokarlanmagyna sebäp boldy. BMG-nyň Çaga hukuklary komiteti tarapyndan Türkmenistandaky ýagdaýa ilkinji syn berlende, Aşgabat hökmany bilimiň 10 ýyldan 9 ýyla çenli azaldylandygy we Türkmenistandaky çagalaryň halkara ülňülerinden talap edilýänlerden ortaça 30 gün az mekdebe gatnandygy üçin tankyt edildi - bölekleýin sebäbi - pagta ekin meýdanlarynda işlemek bilen meşgullanýar. Şeýle hem, komitet prezidentiň “Ruhnama” kitabynyň okuw meýilnamasynda agdyklyk etmegine alada bildirdi.
Tussaghanalarda tutulmagyň şertleri.
2006-njy ýylda tussag edilen ýerlerde gynamalar we ýowuz daraşmalar we tussag şertleri çynlakaý alada döretdi. Ýanwar aýynda girizilen täze buýruk garyndaşlar bilen görüşleriň we azyk önümleriniň iberilmegini ep-esli azaltdy. Oktýabr aýynda Daşoguzdaky aýallar koloniýasynda ýaşaýyş şertleriniň kanagatlanarly däldigi sebäpli tolgunyşyklar başlandy. Häkimiýetler köpçülikleýin amnistiýalardan aşa köp adam bilen iş salyşýardylar we oktýabr aýynda prezident 18000 tussagyň takmynan 10000-sini bagyşlady. Şol bir wagtyň özünde-de hökümet halkara guramalarynyň tussaghanalara zyýarata alynmagyna rugsat bermekden ýüz öwürdi.
Esasy halkara oýunçylar.
BMG-nyň Baş sekretary oktýabr aýynda Türkmenistan barada eden hasabatynda "adam hukuklarynyň gödek we yzygiderli bozulmagy dowam edýär ... hökümet käbir hereketleri etsede" -diýdi. Hasabatda Aşgabadyň BMG tematiki mehanizmlerine hiç haçan çakylyk ibermändigi görkezildi, ýene-de 10-yň hemmesini çagyrmak maslahat berildi. 2005-nji ýylyň dekabrynda BMG Baş Assambleýasynyň Üçünji komiteti Türkmenistan barada karar kabul etdi we hökümet tarapyndan ädilen birnäçe ädimleri gutlady, ýöne şol bir wagtyň özünde adam hukuklary bilen baglanyşykly birnäçe meselä “çuňňur aladalary” bildirdi.
Oktýabr aýynda Ýewropa Parlamenti ÝB bilen Türkmenistanyň arasynda wagtlaýyn söwda şertnamasy baglaşmak kararyna geldi.
Sentýabr aýynda neşir edilen Ýewropa Dikeldiş we Ösüş Bankynyň täze ýurt strategiýasynda döwlet sektoryndaky islendik maýa goýumyna moratoriýa tassyklandy “Köp partiýaly demokratiýa tarap gitmek islegini görkezýän ädimleriň dowamly ýoklugyny jemgyýetde we bazar ykdysadyýetinde plýuralizm göz öňünde tutmak bilen”. Şol bir wagtyň özünde, taslamalar döwlet tarapyndan gözegçilik astynda saklanmaýan we wezipeli adamlaryň şahsy täjirçilik bähbitleri bilen baglanyşykly bolmadyk ýagdaýynda hususy sektora maýa goýum mümkinçiligi barada öňünden bellik edildi.
2005-nji ýylda Ýewropa Bileleşigi we ABŞ BMG-nyň Baş Assambleýasynyň Türkmenistan baradaky kararyna gol çekdi. Amerikan administrasiýasy ýokarda agzalan birnäçe meseläni çözmek üçin Aşgabatdan birnäçe meseleleriň çözümini almagy başardy, ýöne öňki ýyllardan tapawutlylykda 2006-njy ýylda Waşington BMG-de karar kabul etmedi we oňyn üýtgeşmeleri üpjün etmek üçin syýasy täsir mümkinçiliklerinden peýdalanmaga howlukmady. Türkmenistan Jekson-Wanik düzedişinden boşadylmagyny dowam etdirdi we Daşary Dini Erkinlik Komissiýasynyň teklibine garamazdan, Döwlet Departamentiniň Din azatlygy üçin aýratyn alada edýän döwletleriň sanawyna ýene bir gezek goşulmady.
HRW.
