“Näçe "halwa" diýseňizem, agzyňyz süýji bolmaz”. Bu köne söz, türkmen häkimiýetleriniň ýurduň her bir ýaşaýjysy üçin internete päsgelçiliksiz girmegini üpjün etmek niýetlerine doly degişlidir. Türkmenistanyň ikinji prezidenti, saýlaw maksatnamasynda "Internetiň giňden ösmegine" söz berdi we onuň şöhratparazlary bu sözleri haýsydyr bir döwrebap açyş hökmünde ulanyp başlady. Beýleki ýurtlar üçin iň ýönekeý zat, Türkmenistan üçin rewolýusiýa hökmünde görkezildi. Prezident Berdimuhammedow interneti bolmadyk täze gurlan çagalar baglaryny we mekdepleri potratçylardan kabul etmeli däldigini aýtdy.
Türkmenistanda internetiň aralaşmagynyň derejesine we Internet tehnologiýalarynyň ösüşine baha bermek üçin Türkmenistan üçin “ýurt” domeni bolan tm zonasynda hasaba alnan saýtlaryň sanyna seretmek ýeterlikdir. Näçe synanyşsaňyzam, ondan gowragyny sanamak mümkin däl we olaryň hemmesi bir birža, bank we MTS ykjam aragatnaşyk kompaniýasynyň wekilhanasy ýaly döwlet edaralaryna degişlidir. Ýeri gelende aýtsak, Türkmenistanda hiç bir döwlet edarasynyň öz web sahypasy ýok we öz web sahypalary bolan az sanly söwda gurluşlary olary garaşsyz zolaklarda hasaba alýar.
Şoňa laýyklykda ýurtdaky durmuş baradaky ähli maglumatlar “Türkmenistan: Altyn asyr” elektron gazetiniň ýeke-täk web sahypasynda çap edilýär, meňzeşi kagyz kärdeşi - esaslandyryjysy Türkmenistanyň prezidenti bolan "Bitarap Türkmenistan" gazetiniň goldawy bilen neşir edilýär.
Aslynda, beýleki programmalar ýaly Türkmenistanda internetiň tutuş ösüşi kampaniýasy başlady we internetiň roluna düşünmezlik ýurt boýunça bary- ýogy on bäş internet kafesini açmak bilen edilýän tagallalary azaltdy, we, ahyrsoňunda, her kimiň internete birikmek ukybynyň ýüze çykmagy, ýöne bu hem soňky wagta çenli mümkin däldi. Ýaňy-ýakynda, internete giriş hyzmatlaryny bermekde hojaýyn bolan “Turkmentelecom” telekommunikasiýa kompaniýasy, soňky bäş ýylda bu baglanyşyk amala aşyrylmasa-da, internet birikmesi üçin arzalary ýygnady. Öýjükli aragatnaşyk hyzmatlaryny bermek bilen bir hatarda, internete giriş hyzmatlaryny berip başlaýan telekommunikasiýa kompaniýasynyň “Mobile TeleSystems” (MTS) Türkmenistana gelmegi bilen ýagdaý üýtgäp başlady. Häzirki wagtda internet birikmesi almak kyn däl.
Emma öňküsi ýaly köp sanly sahypa girmek mümkin däl. “Turkmentelecom” we MTS-iň ulanýan aragatnaşyk kanallary döwletiň ygtyýaryndadyr, bu bolsa öz gezeginde garaşsyz maglumata girmek bilen baglanyşykly ähli zady berk gözegçilikde saklaýar. Şoňa görä-de, Türkmen häkimiýetlerine tankyt bildirilýän islendik web sahypasy, Türkmenistanyň çäginden girmek üçin derrew petiklenýär. Bu gazetleriň we žurnallaryň web sahypalaryna, ilkinji nobatda rus web sahypalaryna, halkara adam hukuklary guramalarynyň web sahypalaryna, BBC radiostansiýalarynyň web sahypalaryna, Doýçe Welle, Amerikanyň sesi we Azatlyk radiostansiýalarynyň web sahypalaryna, Azatlyk radiosynyň türkmen gullugyna we elbetde, daşary ýurtlardaky oppozisiýa we dissident guramalaryň web sahypalary. Golaýda häkimiýetler “YouTube” we “LiveJournal” ýaly meşhur hyzmatlarda birnäçe sahypany petiklediler, sebäbi türkmenleriň durmuşy baradaky habarlar hem peýda bolup başlady. Şonuň üçin “Serhetsiz habarçylar” Türkmenistany internetiň duşmany ýurtlaryň hataryna goşmagy dowam etdirýär.
Emma bularyň hemmesi türkmen internetiniň iň aç-açan kemçilikleri. Beýlekiler hem bar. Sahypalary petiklemek bilen bir hatarda, ýurduň aňtaw gullugy käbir saýtlara girmek synanyşyklaryna gözegçilik edýär we, elbetde, ulanyjylaryň şahsy habarlaşmalaryna gözegçilik edýär. Käbir atlaryň we wakalaryň ýatlanylýan hatlaryň iberilip bilinmejekdigi barada gaýtalanýan subutnamalar bar. Mundan başga-da, şeýle hat alyşýan adamlaryň Milli Howpsuzlyk Ministrligi tarapyndan “öňüni alyş” gepleşikleri üçin çagyrylýandygynyň subutnamasy bar. Internet kafelerinde internete girmegi gözegçilikde saklamak üçin ýörite prosedura bar. Her bir müşderi şahsyýet resminamasyny görkezmeli. Bu maglumatlar, belli bir müşderiniň işleýän kompýuteriniň sany ýaly, ýörite gündelige ýazylýar. Käbir saýtlara girmegiň gündeligine girip, bu kompýuterde kimiň oturandygyny anyklamak kyn däl. Mundan başga-da, internet kafelerinde kompýuterlerde CD-ROM we USB ulanmak gadaganlygy bilen ýüzbe-ýüz bolduk. Bu gadaganlyk antiwirus howpsuzlygyny berjaý etmegiň zerurlygy bilen baglanyşyklydy. Emma internet kafesiniň işgärlerinden biri bu gadagançylygyň "gadagan edilen zady ibermezlik" bilen baglanyşyklydygyny aýtdy. Bu ýerde pornografiýany öz içine alýan materiallar, döwlet ulgamyna zyýan ýetirip biljek, türkmen halkynyň mertebesine we milli däplerine zyýan ýetirip biljek, milli we dini ýigrenji ekip biljek materiallar bolan "gadagan" zatlaryň sanawy bilen hem tanşyp bilersiňiz.
Aslynda, pornografiýadan başga-da, türkmen häkimiýetleri wakalaryň resmi düşündirilişinden tapawutlanýan islendik materialy “zyýanly” we “zyýan ýetirip biljek” materiallary yglan edip biler, bu materiallaryň awtory üçin indiki netijeler.
Mugallymlar we mekdep ýolbaşçylary öz okuwçylaryna çagalaryň internete girýän daşary ýurt we halkara guramalarynyň serişde merkezlerine baryp görmegi gadagan eden köp ýagdaýy bar. Bu gadagançylygyň sebäbi henizem şol bir zat - çagalar "milli gymmatlyklary ýitirip bilerler" diýýärler. Dünýa açylmak we internetiň giňden ýaýramagy we oňa degişli aragatnaşyk usullary bu düýbünden manysyz görünýär. Internetiň, hatda kesilen görnüşde-de maglumat almagyň ýeke-täk usulydygyny göz öňünde tutup, şeýle gadaganlyklar ýurduň raýatlaryny döwlet köpçülükleýin habar beriş serişdeleri bilen ýeke goýýar.
Häkimiýetleriň gözegçiligi astyndaky maglumatlara ygtyýar bermek islemezligi, garaşsyz internet üpjün edijilerine ygtyýarnama bermegiň gadagan edilmegini düşündirýär, eger işlemek üçin rugsat alsalar, internete birikmek bilen baglanyşykly ähli kynçylyklary aňsatlyk bilen çözüp biler. Beýleki medenýetli ýurtlarda bolşy ýaly. Interneti we onuň raýatlaryny döwlet ideologiýasyna girew goýmak bilen, häkimiýetler raýatlaryny geljeginden mahrum edýärler. Häzirki zaman dünýäsinde bäsdeşlik ukybynyň esasan kompýuterde we internetde işlemek ukyby bilen kesgitlenýändigi hiç kim üçin syr däl. Türkmen dilinde internetiň ösmegine-de üns berilmeýär. Rus diliniň lingwistik medeniýetden diýen ýaly ýitip gidendigi hiç kim üçin syr däl, esasanam ýaşlaryň arasynda iňlis dili giňden ýaýramady, tersine, hatda internete erkin girmek hem ähli meseleleri çözüp bilmez.
Hojaýyn Türkmenelekom we Türkmenistanyň Aragatnaşyk ministrligi artykmaç wezipede bolmak bilen, ähli telekommunikasiýa ulgamlaryny hil taýdan gowulaşdyrmaga howlukmaýarlar. We bu ýerde hökümet we täjirçilik gurluşlary eýýäm ejir çekýärler. Türkmenistandaky islendik bankdaky bankomatdan nagt pul alyp bolmaýar, bank işgärleri “durnukly baglanyşyk ýok” diýip zeýrenýärler; we şular ýaly mysallar gaty köp, şol sanda Türkmen howa menzillerine uçuşlar, türkmen teleýaýlym gepleşikleriniň tertibi, biržadaky söwda, Türkmenistanyň kanunlary, medeniýetli ýurtlaryň aglaba köplügi üçin iň ýygy duş gelýän başga maglumatlar, Türkmenistan, gynansak-da, olaryň arasynda däl.
Gözel Myradowa (Aşgabat)
Сa-oasis
