Halkara Krizis Toparynyň, möhüm gurluşlaryň toplumynyň çökýän we adam gymmatlyklarynyň ýitip barýan Merkezi Aziýanyň ýaramazlaşýan ýagdaýy baradaky netijeleri NBCA synçylarynyň arasynda jedel döretdi.
Türkmen hünärmenleri bilime elýeterliligi gowulandyrmaly diýip hasaplaýarlar, özbek bilermenleri bolsa ykdysadyýetiň hususy bölegine gözegçiligi ýeňilleşdirmegiň zerurlygy barada aýdýarlar.
3-nji fewralda Halkara Krizis Topary hasabat çap etdi: “Merkezi Aziýa: Çüýremek we pese gaçmak” (Central Asia: Decay and Decline) Merkezi Aziýa ýurtlaryndaky möhüm gurluşlaryň haýal, ýöne yzygiderli çökýändigini: Sowet döwründe gurlan ýollaryň, elektrik stansiýalarynyň, hassahanalaryň we mekdepleriň ýaramazlaşýandygyny we ýagdaýyna gözegçilik eden sowet hünärmenleriniň soňky nesliniň kem-kemden ýitip barýandygyny aýtdy.
Hasabatda Özbegistan bilen Türkmenistanyň bir tarapa hereket edýändigi görünýär, ýöne ygtybarly maglumatlaryň bolmazlygy ýagdaýy bahalandyrmagy kynlaşdyrýar diýilýär. “... ýerli häkimiýetleriň aşa oňyn köpçülige aýdan sözleriniň hakykat bilen hiç hili baglanyşygy ýok. Türkmenistandaky hassahanalaryň mermer diwarlary we Özbegistanyň ýolbaşçylarynyň gülläp ösendigi baradaky ýalan habarlary bu ýurtlaryň meseleleriniň çözgüdini görkezmeýär."
Halkara Krizis toparynyň gözlegçileri hökümetlere Baltika we Gruziýanyň üstünlikli mysallaryna, zähmeti saklamak we tehniki özgertmeleri amala aşyrmak üçin korrupsiýany ýok etmek meýilnamalaryny düzmegi teklip edýärler.
Iki nebite we gaza baý Merkezi Aziýa döwletiniň ýolbaşçylary ýapyk syýasaty alyp barmagy makul bilýärler, bu ýerde AIW-AIDS, inçekesel, garyplyk, işsizlik we iş migrasiýasynyň köpelmegi ýaly köp sanly sosial meseleler çap edilmeýär; inkär edilýär. Bu ýurtlaryň raýatlary öz hukuklary we azatlyklary bilen çäklidir, durmuşyň ähli ugurlaryna berk gözegçilik edilýär;
NBCA bilen söhbetdeşlik geçiren hünärmenler Halkara Krizis toparynyň netijeleri bilen ylalaşdylar, ýöne esasy hereketlendiriji güýjüň - Özbegistanda we Türkmenistanda adam maýasynyň emele gelmegi bilen baglanyşykly hasabatda hasaba alynmadyk käbir nokatlara ünsi jemlediler.
Bolgariýadan Ynsan hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasynyň başlygy Täjigül Begmedowa: "Türkmen işgärleriniň ünsüni Türkmenistanda ýokary bilim almak üçin çäklendirilen mümkinçiliklere gönükdirmeli"-diýdi. "Uniwersitetleriň ýoklugy, ýaşlaryň daşary ýurda syýahat etmegine çäklendirmeler, ýerli mugallymlaryň hünär ussatlygynyň bolmazlygy - hökümetiň we donorlaryň tagallalaryny şu ugurlara gönükdirilmelidir."
2007-nji ýylda Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow häkimiýete gelenden soň, öňki lider tarapyndan azaldylan 10 ýyllyk orta we bäş ýyllyk ýokary bilim gaýtadan dikeldildi, ýöne bu göze görnüp duran täsir etmedi.
Günorta welaýat Marynyň merkezinden gelen mekdep mugallymy: "Aslynda, okuwyň dowamlylygynda arifmetiki ýokarlanma boldy, ýöne iş ýüzünde bu maksatnama oýlanmady, şonuň üçin onunjy klas okuwçylary öz maglumatlaryny gaýtalamagyny dowam etdirdiler" -diýdi.
Bosgunlykdaky türkmen ykdysady bilermeni Annadurdy Hajyýew goşmaça iş ýerleri döretmek we ykdysadyýetiň möhüm pudaklaryny ösdürmek üçin çäreleri teklip edýär.
"Häkimiýetler tagallalary gönükdirmeli we bar bolan elektrik stansiýalaryny we elektrik liniýalaryny täze ýa-da düýpli abatlamak üçin döwlet meýilnamasyny düzmeli, sebäbi ilatyň köpelmegi we senagat önümçiligi bilen goşmaça energiýa kuwwaty zerur" - diýýär ykdysatçy.
Özbegistan hökümetiň hususy sektora berk gözegçilik etmeginiň we işçi güýjüne ýaramaz täsir edýän giňden ýaýran korrupsiýanyň agyr mesele bolup galýandygyny aýdýar.
Daşkentiň bilermeni Ronaş Dustow: "Ýurt hiç wagt kanuny, doly hukukly hususy eýeçiligi ösdürmedi" -diýdi.
Ol daýhanlaryň kärende ýerlerinde ýitgiler bilen pagta öndürmek baradaky hökümetiň buýruklaryny ýerine ýetirýän gul zähmetine we telekeçilere degişli hususy jaýlaryň, söwda merkezleriniň we kafeleriniň bahana bilen häkimiýetleriň ýok etmegine ünsi çekdi.
Dustow sözüni jemleýär: "Geljege ynamsyz, kepilliklerden mahrum, garaşly, hemişe para bermegiň zerurlygy hakda pikir edýän telekeçi uzak möhletli işe maýa goýmakdan has köp täjirçilik, maliýe galplygy ýa-da göterim bilen işleýär".
Bu makala, National Endowment for Democracy gaznasy tarapyndan maliýeleşdirilýän “Merkezi Aziýa habarlary gysgaça” taslamasynyň bir bölegi hökmünde taýýarlandy.
http://iwpr.net/ru/
