Birnäçe halkara adam hukuklary guramalary BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynyň 60-njy mejlisinde çykyş etdi. Halkara Helsinki federasiýasynyň başlygy Aaron Rodesiň pikiriçe, bu ýüzlenme, syýasy we adam hukuklary entek çagalyk döwründe we dünýä jemgyýetçiliginiň talaplaryna garamazdan adam hukuklary ýagdaýy gowulaşdyrmak üçin hiç zat etmedik Türkmenistan häkimiýetleri barada aýdylýar..
Şu günki “Foks” programmasynda Türkmen Helsinki gaznasynyň başlygy Täjigul Begmedowa halkara adam hukuklary guramalarynyň Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýy bilen baglanyşykly pozisiýasy baradaky soraga jogap berýär:
TB: BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasyna ýazan hatymyzda, Türkmenistandaky rehimsiz diktaturanyň Türkmenistanda adam hukuklary çuňňur krizisine sebäp bolýandygyny belledik. Respublikada gumanitar betbagtçylyk başdan geçirilýär we bu beýleki ştatlara hem ýaýrap biler. Türkmen hökümetiniň aç-açan gürleşmek we göreşmek islemeýän meseleleriniň bir topary neşekeşlik, bilim derejesiniň ýaramazlaşmagy, çaga zähmetiniň ulanylmagy, içerki deportasiýa, hukuk goraýjy ulgamdaky kanunsyzlyk, raýatlarynyň we beýlekileriň azatlyklaryň çäklendirilmegi. Bu meseleler ýylsaýyn erbetleşýär.
Indi bizde türkmen hökümetiniň goşa standartlary syýasaty bar. Bilşiňiz ýaly, ýakynda Türkmenistan barada gaty kyn resminamalar kabul edildi, ýöne Türkmenistanyň häkimiýetleri bu resminamalara asla ähmiýet bermediler we şu wagta çenli hakykatda durmuşa geçirilmedi. Munuň tersine, 2003-nji ýylda we eýýäm 2004-nji ýylda respublikada Jenaýat kodeksine we ýurduň konstitusiýasyna birnäçe kanunlar we üýtgetmeler girizildi, bu bolsa ýurduň ilatynyň hukuklaryny hasam bozýar. Türkmen hökümetiniň dissidentleri we oppozisiýaçylary yzarlaýandygy we ş.m. habarlar gelip gowuşdy we dowam edýär.
Ženewadan gelýän maglumatlara görä Türkmenistan baradaky karar 15-nji aprelde ara alnyp maslahatlaşylar. Mälim bolşy ýaly, ozal täsirli halkara guramalary respublikadan degişli resminamalary kabul edip, ýolbaşçylardan adam hukuklaryny berjaý etmegi talap edilipdi. Siziň pikiriňizçe täze karar taslamasy näme bolar?
TB: Meniň pikirimçe, halkara adam hukuklary guramalary tarapyndan dissidentleri yzarlamak, din azatlygynyň bozulmagy, jemgyýetçilik işgärleriniň we adam hukuklaryny goraýjylaryň yzarlanmagy, hereket azatlygynyň bozulmagy, jyns taýdan kemsitmeler, türmelerdäki we tussaghanalardaky şertler barada göz öňünde tutulan ähli maglumatlar bar diýip pikir edýärin. Bu guramalaryň hemmesi öz tekliplerini berdiler. Mysal üçin, Türkmenistan tarapyndan BMG-nyň kararlaryny ýerine ýetirmek üçin ýörite komissiýa gurmagy teklip etdik. Türkmenistanyň häkimiýetlerinden adam hukuklary boýunça borçnamalaryň ýerine ýetirilişi, hususan-da Gyzyl Haç wekilleriniň türmelere, koloniýalara we tussaghanalara kabul edilmegi barada yzygiderli hasabat bermegini talap etmek ýaly talaplar bar.
Türkmenistana garşy ykdysady sanksiýalar barada gürleşip bilerismi?
TB: Bu gaty inçe mesele. Kämahal ykdysady sanksiýalar döwlet baştutanyna ýa-da hökümete däl-de, halka degýär. Biziň teklip eden beýleki, "etiki" sanksiýalarymyz bar. Häzirki zaman jemgyýetinde başga bir döwleti kabul ederliksiz hasaplaýan hökümetiň, ahlak taýdan kowulýan hasaplanýan bu döwlet bilen ykdysady şertnamalary höweslendirmeli däldigini aýtdyk.
Bütindünýä jemgyýetçiliginiň pikirine görä, bu liderler tarapyndan adam hukuklary düýpli bozulýan bir ýurduň ýolbaşçylarynyň şahsy hasaplaryny doňdurmak ýaly çäre barada näme aýdyp bilersiňiz?
TB: Bu hasaplaryň bikanundygynyň subutnamasy bar bolsa edilip bilner.
Hanym Begmedowa, Türkmen Helsinki gaznasy soňky döwürde respublikada adam hukuklarynyň bozulmagy bilen baglanyşykly wakalardan habarlymy?
TB: Iň soňky mysal: Baýhanow maşgalasy Akmuhammet Baýhanowyň çölüň ortasynda ýerleşýän Lebap welaýatyndaky Seýdi türmesine geçirilendigi barada aladaly habar iberdi. Garyndaşlaryna ol ýere barmak gaty kyn we tussag etmegiň şertleri gaty erbet. Garyndaşlary ol ýere gelenlerinden soňam, onuň bilen duşuşmaga rugsat berilmedi. Agyr jenaýat jenaýatlaryny edenleriň garyndaşlary bilen erkin duşuşmaga mümkinçilikleriniň bardygy nygtalýar. Baýhanow barada aýdylanda bolsa, bu mesele geçen ýyldan bäri gozgalýar. Bu adam 2002-nji ýylyň ahyrynda Türkmenistanyň Birleşen Demokratik Oppozisiýasynyň lideri A.Kulyýew bilen duşuşdy we bu duşuşyk bilen baglanyşykly ýarym ýyl soň dönüklik üçin ýazylan günäleme boýunça bäş ýyl azatlykdan mahrum edildi. Türkmenistanyň Jenaýat kodeksiniň 210-njy maddasy "Beýik Türkmenbaşy syýasatynyň dogrulygyna şübhe bildirýän üçünji şahs barada hasabat bermezlik görnüşindäki dönüklik üçin." Türkmenistanyň ýolbaşçylary Türkmenistanda syýasy tussaglaryň we syýasy işleriň ýokdugyny aýtsa-da, bu eýýäm aç-açan syýasy iş.
Başga bir mysal: Ahal welaýatynyň öňki liderlerinden biri Kakajan Täşliýew içerki deportasiýa edildi, Krasnowodsk şäheriniň Jebel obasyna iberildi. Adalatly kazyýet işi ýok. Şu wagta çenli Türkmenistanda ýolbaşçylaryň rejime biwepalyk edýän hasaplaýanlaryny içerki deportasiýa etmek tejribesi bar. Bularyň hemmesini özüni pygamber hasaplaýan käbir adamlar däl-de, adalatly kazyýet çözmeli.
Halkara adam hukuklary guramalary, Russiýa-Türkmen raýatlygy bolan raýatlaryň hukuklarynyň gödek bozulmagy meselesini ençeme gezek gozgady. Bu barada NV, maşgala agzalary Aşgabatda hususy ýaşaýyş jaýlaryndan mahrum bolan A. Hajyýewiň mysaly barada gürrüň berdi. Bilşiňiz ýaly, jenap Hajyýew Russiýanyň raýaty hökmünde emläk hukuklaryny goramak islegi bilen birnäçe gezek rus diplomatlaryna ýüz tutdy. Indi ýarym ýyl dymyşlykdan soň Russiýa bosgunlykda ýaşaýan öňki ýokary derejeli türkmen resmi işgärine resmi jogap berdi.
AH: Birnäçe gün öň Russiýanyň Türkmenistandaky ilçihanasyndan türkmen häkimiýetleriniň bikanun hereketleri barada hat aldym, ilçihana bu meseläni ykrar edýär. Bu hatda ilçihananyň Türkmenistanyň Daşary işler ministrligine we Türkmen Demokratiýa institutyna birnäçe gezek haýyş iberendigi aýdylýar. Şeýle hem bu mesele raýatlyk meseleleri boýunça ikitaraplaýyn rus-türkmen toparyna iberildi.
Siziň pikiriňizçe, Russiýanyň diplomatiýasy Türkmenistanda rus raýatlarynyň hukuklaryny goramakda has işjeňleşdi diýip pikir edýärsiňizmi?
AH: Elbetde, bu meselä düşünýändikleri üçin ilçihana sag bolsun aýdasym gelýär, ýöne Russiýanyň bu mesele boýunça alyp barýan syýasatynda düýpgöter üýtgänok öýdemok. Geçen ýyl Russiýanyň Döwlet Dumasynda geçirilen diňlenişige gatnaşdyňyz we Russiýanyň Daşary işler ministriniň orunbasary bu meseläniň bardygyny boýun aldy. Şeýle-de bolsa, alty aýdan gowrak wagt geçdi we hiç hili üýtgeşme ýok. Raýatlyk baradaky ikitaraplaýyn komissiýa işlemeýär.
Şu günki "Foks" programmamyzyň ahyrynda - Türkmenistanyň özinden habar. Habarçymyz Oraz Saryýewiň respublikanyň hukuk goraýjy edaralaryndan bir çeşmeden alnan maglumata görä, türkmen hukuk goraýjy edaralaryna S.Nyýazow, BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynyň mejlisinde Prezidentiň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly adamlaryň garyndaşlaryna we ýakyn tanyşlaryna gözegçiligi güýçlendirmek tabşyryldy. Mundan başga-da, Aşgabatda-da, sebitlerde-de ýerli häkimýetler adam hukuklary guramalarynyň we halkara guramalarynyň, şol sanda ÝHHG-nyň wekilleri bilen duşuşmak üçin "dalaşgärleri" taýýarlaýar. Dürli dinleriň wekilleri, türmelerde saklanýan tussaglar we olaryň garyndaşlary hakda gürleşýäris. Olardan respublikadaky ýagdaýy iň amatly ýagdaýda görkezmek borjy bilen gollar alynýar, we munuň üçin häkimiýetler özleri ýa-da degişlilikde garyndaşlary üçin tussaglyk şertlerini ýumşatmagy wada berýärler. Çeşmäniň habaryna görä, türkmen häkimiýetleri respublikadaky adam hukuklarynyň bozulmagy baradaky myş-myşlaryň näderejede ulaldylýandygyna ynandyrmak üçin ýakyn wagtda ýurtdaky halkara guramalarynyň wekillerini kabul etmäge taýýarlanýar.
Witaliý Wolkow.
Doýçe Welle.
