Ýaş reformaçynyň okuwy
2016-njy ýylyň 15-nji iýulynda Türkmenistanyň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow Ministrler Kabinetiniň 2016-njy ýylyň alty aýyndaky sosial-ykdysady ösüşiniň netijelerine bagyşlanan giňişleýin mejlisini geçirdi. Beýlekileriň arasynda hökümet agzalary, premýer-ministriň orunbasary, Prezident administrasiýasynyň başlygy we ýurduň ministrler kabinetiniň başlygy Şamuhammet Durdylyýewiň hasabatyny diňlediler. Wise-premýer önüm öndürmek, hyzmatlary bermek we şäherçeleri abadanlaşdyrmak boýunça işleriň mukdary baradaky maglumatlar bilen birlikde Prezidentiň administrasiýasy we Ministrler Kabineti tarapyndan kabul edilen arzalara we şikaýatlara garalandygyny habar berdi.
Prezident premýer-ministriň bu habaryna täsir bildirdi. “Bellenen tertipde we bellenilen möhletlere laýyklykda, ygtyýarly döwlet edaralary ýurduň raýatlaryndan gelen arzalara we şikaýatlara garamaly we olara jikme-jik jogap bermeli. TDH hasabatynda aýdylmagyna görä, türkmen raýatlarynyň hukuklarynyň we kanuny taýdan goralýan bähbitleriniň bozulmagyna sebäp bolýan sebäpleri ýok etmek üçin anyk çäreler görülmeli”.
Şeýle hukuk bar!
Raýatyň, pes derejeli dolandyryjy ýa-da döwlet işgäri bolsun, häkimiýetleriň hereketlerine garşy şikaýat etmek hukugy, demokratik jemgyýetde kabul edilýän ileri tutulýan kadalaryň biridir, bir tarapyň häkimiýeti ulanmak hukugynyň beýleki tarapyň bu kararlara şikaýat etmek, täzeden seredilmegini, üýtgedilmegini ýa-da ýatyrylmagyny talap etmek hukugy bilen deňleşdirilmegini üpjün etmek bilen gyzyklanýar. Hukuklaryň bozulmagy ýa-da işgärleriň beýleki hereketleri baradaky şikaýatlar raýatlaryň döwlet we jemgyýetçilik durmuşyna gatnaşmagynyň bir görnüşidir. Kemçilikleri aradan aýyrmaga, kanunyň hökmürowanlygyny berkitmäge we şonuň üçin tutuş ýurtdaky jemgyýetçilik-syýasy howany gowulaşdyrmaga kömek edýär. Şonuň üçin döwlet raýatlara bu hukugyň durmuşa geçirilmegi üçin degişli kepillikleri bermäge gyzyklanýar.
Kazyýet edaralaryna ýüz tutmak üçin belli bir düzgüniň berjaý edilmelidigini hemmeler bilýär, raýatlaryň hemmesi muňa taýyn däl. Şol sebäpli kazyýetde däl-de, kazyýete (şikaýatda) gozgalýan meseleleriň çözülmegine gönüden-göni jogapkär edaralara, guramalara, kärhanalara ýa-da wezipeli adamlara ýüz tutýarlar. Şeýle hem, döwlet adamlaryň hukuklaryny goraýan ýörite kanunlary döredip biler we kanunyň hatyna ters gelmeýän umumy düşünje esasynda çalt karar bermäge ygtyýarlydyr.
"Dörediji komissiýa näme?"
Prezidentliginiň başynda G. Berdimuhammedow Türkmenistanyň demokratik ösüşiniň geljegi bilen baglanyşykly bir soraga jogap berip, demokratiýany "taýýar import edilen görnüşler ýaly ulanyp bolmaýar", ýöne diňe "seresaplylyk bilen" ulanyp boljak "näzik madda" diýip atlandyrdy, emma diňe “öňki nesilleriň paýhasly milli tejribesini we däp-dessurlaryny ulanyp, ony üns bilen ösdürip bolýar”.
Şol döwürde Türkmenistanda adam hukuklary bilen iş salyşmaga ygtyýarly iki döwlet edarasy bardy: Mejlis (Mejlis) Adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramak komiteti we Prezidentiň ýanyndaky Milli demokratiýa we adam hukuklary instituty. Üçünjisini Berdimuhammedow döretdi.
Ilkinji kararlaryndan biri 2007-nji ýylyň 19-njy fewralynda "Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky hukuk goraýjy edaralaryň işine raýatlaryň ýüz tutmalaryna garamak üçin Döwlet komissiýasyny döretmek barada" karar boldy. Bu komissiýa “Türkmenistanyň döwletinde we jemgyýetçilik işlerinde demokratik esaslary mundan beýläk-de ösdürmek, Türkmenistanyň konstitusiýasynda yglan edilen hukuklaryň we şahsy azatlyklaryň goralmagyny üpjün etmek, raýatlaryň hukuk goraýjy edaralaryň işi bilen baglanyşykly ýüz tutmalaryna garamak tertibini gowulandyrmak” maksat bilen döredildi. Oňa Türkmenistanyň prezidenti (Komissiýanyň başlygy), Ýokary Kazyýetiň başlygy, Türkmenistanyň Prezidentiniň edarasynyň hukuk goraýjy edaralarynyň we harby guramalarynyň seljeriş bölüminiň başlygy (Komissiýanyň sekretary), Içeri işler we adalat (adalat) ministrleri, baş prokuror, Prezident Howpsuzlyk Gullugynyň başlygy, Mejlisiň Adam Hukuklaryny we Erkinliklerini Goramak Komitetiniň başlygy, Demokratik Partiýanyň Syýasy Geňeşiniň birinji sekretary, şeýle hem Ýaşlar Bileleşiginiň Merkezi Geňeşiniň, Aýallar Bileleşiginiň we Milli Merkeziň kärdeşler arkalaşyklarynyň başlyklary girdi.
Kararda Geňeşiň mejlisleriniň aýda bir gezek geçirilmegi we ýygnaklaryň arasynda şikaýatlary kabul etmek we hasaba almak we olar barada goşmaça maglumat ýygnamak işleri hukuk goraýjy edaralaryň we harby gulluklaryň derňewi bölümi tarapyndan amala aşyrylmalydygy görkezildi. Türkmenistanyň Prezidentiniň edarasy (bu bölümiň sany 8-den 12 adama çenli köpeldi) Geňeşe hasabat taýýarlaýar. Prezident bilen berk baglanyşykly kyn döwlet enjamy döredildi.
Döwlet komissiýasy şikaýatlara Türkmenistanyň 1999-njy ýylyň 14-nji ýanwaryndaky “Raýatlaryň ýüz tutmalary we garamagyň tertibi” kanunyna laýyklykda garamalydy, hereketleri ýa-da kararlary şikaýat edilýän edaralara ýa-da wezipeli adamlara garamak üçin raýatlaryň şikaýatlaryny ibermezligi tabşyrýar. Daşary ýurt raýatlarynyň we raýatlygy bolmadyk adamlaryň Türkmenistanyň raýatlary bilen ýüz tutmak hukugynyň deňdigi, meseläniň çylşyrymlylygyna baglylykda 15-den 45 güne çenli kesgitlenildi.
“Şöhratly” amallaryň başynda
Bir aýa golaý wagt geçensoň, 10-njy martda täze doglan Döwlet Komissiýasynyň ilkinji mejlisi geçirildi, onda “Geňeş tarapyndan kabul edilen ýekeje-de arzanyň garalmazlygyna, her bir iş üçin degişli çäreleriň görüljekdigi aýdylýar. TDH habarynda hukuk goraýjy edaralaryň işgärlerine "kanuny goraýjylaryň ýokary derejesine laýyk gelmek, hünär we adam borçlaryny ýerine ýetirip bolmajak talaplar artar" diýilýär.
Ýene bir aý geçensoň, 9-njy aprelde prezident, işindäki çynlakaý kemçilikler, özüne ynanylan ministrligi dolandyryp bilmezlik, tabynlygyndaky gullugyň işgärlerine talaplaryň ýeterlik däldigi we düzgün-nyzamyň gowşaklygy sebäpli Saparmyrat Nyýazow tarapyndan 2004-nji ýylyň dekabrynda bellenen we 2007-nji ýylyň fewral aýynda Berdimuhammedowyň ilkinji ministrler kabinetiniň agzasy bolan Akmämmet Rahmanow Içeri işler ministri wezipesinden mahrum edildi.
Berdimuhammedow: "Içeri işler guramalaryna para bermek, özara jogapkärçilik, jenaýat bilen baglanyşyk ýaly erbet täsirler çuňňur täsir edýär" -diýdi. Korrupsiýa Içeri işler ministrliginiň ähli bölümlerine, şol sanda ykdysady jenaýatlara garşy göreş bölümine, jeza çäresine, hatda terrorçylygyň we ekstremizmiň ýüze çykmagyna garşy göreşýän guramalara-da täsir etdi. Ol ministre "polisiýa işgärleri ýaş türkmen kärhanalary üçin emeli kynçylyklar gurady, wekillerini para bermäge mejbur etdi, köplenç Türkmenistanda daşary ýurt kompaniýalarynyň işine päsgel berdi"-diýdi. Bu sanlar berildi: 2006-njy ýylda we 2007-nji ýylyň ilkinji aýlarynda 319 adam, şol sanda 219 ofiser, dürli düzgün bozmalar sebäpli Içeri işler ministrliginiň hataryndan boşadyldy we neşekeşligiň ýaýramagy statistika hem berildi, şonuň bilen baglanyşykly jenaýatlaryň köpelendigini görkezýär.
Hojamyrat Annagurbanow Içeri işler ministrliginiň täze başlygy wezipesinde 2007-nji ýylyň 8-nji oktýabryna çenli işledi. Hukuk goraýjy edaralaryň indiki "arassalanmagy" wagtynda "ministrlige ýolbaşçylygy üpjün etmänligi we köp sanly kanun bozandygy üçin" işinden boşadyldy. Şol gün, täze prezidentiň ministrler kabinetine goşulan 48 ýaşly Milli howpsuzlyk ministri, Nyýazowyň dalaşgäri Geldimuhammet Aşyrmuhammedow "saglyk sebäpli" işinden aýryldy. Ministrler bilen birlikde olaryň ilkinji orunbasarlary, Içeri işler ministrliginiň we Milli howpsuzlyk ministrliginiň birnäçe ýokary derejeli işgäri, şol sanda Aşgabat we Daşoguz polisiýa bölümleriniň ýolbaşçylary işden boşadyldy.
Howpsuzlyk işgärleriniň işden aýrylmagy Baş prokuratura tarapyndan geçirilen barlaglaryň netijesinde, şeýle hem Döwlet komissiýasynyň raýatlaryň arzalaryna garamak üçin alyp barýan işleriniň netijesinde ýüze çykarylan hukuk bozulmalary baradaky maglumatlar bilen utgaşdy. Şol bir wagtyň özünde, TDH-nyň prezident Berdimuhammedowyň çykyşyna salgylanyp habar berşi ýaly, "soňky döwürde raýatlaryň degişli işgärleriň bikanun hereketleri baradaky şikaýatlarynyň sany iki esse artdy." "Üýtgeşiklik şemallary, jogapkärçilik, başarnyk we takyklyk derejesi hiç ýerden aşak düşen Içeri işler ministrligine degmedik ýaly"-diýdi. "Hukuk goraýjy edaralaryň işgärlerine biabraýlyk agyr degdi we gowy adyny dikeltmek üçin köp işlemeli bolarlar."
Adam hukuklary boýunça Türkmen başlangyjynyň başlygy Farid Tuhbatullin 2007-nji ýylyň aprelinde "Maglumatlarymyza görä, özlerini ýa-da maşgala agzalaryny hukuk goraýjy edaralar tarapyndan repressiýalardan gaty uly ejir çeken hasaplaýan raýatlaryň hatlarynyň we beýannamalarynyň akymynyň köpdügini" aýtdy. Bu hakykat, raýatlaryň şikaýatlara adalatly garaljakdygyna we meseleleriň çözüljekdigine ynanýandygyny görkezdi. Ynsan hukuklaryny goraýjy sözüniň üstüni ýetirip: "Şeýle-de bolsa, birnäçe halatda raýatlardan gelen hatlar, häkimlik, ýerli polisiýa bölümi ýa-da adamyň şikaýat edýän bölümine garamak üçin ýaşaýan ýerlerine gaýtarylýar" -diýdi.
Bagyşlamagyň wagty?
Döwlet komissiýasynyň wezipelerinde prezidentiň günäsini geçmek üçin resminamalary taýýarlamak boýunça işler hem bardy. Komissiýanyň agzasy, Türkmenistanyň Baş prokurory Muhammetguly Ogşukow 2007-nji ýylyň 9-njy awgustynda geçirilen Ministrler Kabinetiniň mejlisinde eden çykyşynda Döwlet komissiýasynyň işiniň esasy wezipesini her bir adamyň ýüz tutan şikaýatyna “adalatly, gönümel we başarnykly çemeleşmegi üpjün edýändigini” aýtdy. Soňra prezidente 11 tussag üçin taýýarlanan resminamalary hödürledi, olaryň käbiri 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda bolup geçen wakalar bilen baglanyşykly gatnaşmak ýa-da habar bermezlik aýyplamalary bilen günäkärlenipdi, şondan soň Prezident günäsini geçmek barada karar berdi, Ministrler Kabinetiniň mejlisinde gol çekdi. Şeýle hem, muny göz öňünde tutup, ýylyň dowamynda günä geçiş çärelerini tapgyrlaýyn dowam etdirmegi teklip edeninden soň, raýatlaryň arzalaryna garamak boýunça döwlet komissiýasy “hemişe işleýär”.
Türkmen metbugaty bu "türkmen jemgyýetini ynsanperwerleşdirmek ugrundaky täze ädim" barada jikme-jik habar berdi, “kanuny bozan we 5 ýyldan 22 ýyla çenli azatlykdan mahrum edilen adamlary bagyşlamak karary, Döwlet komissiýasy tarapyndan raýatlaryň ýüz tutmalaryna garamak üçin gelen raýatlaryň köp sanly ýüz tutmalaryny Türkmenistanyň prezidentiniň ýanyndaky hukuk goraýjy edaralaryň işini göz öňünde tutup kabul edildi.”
Musulmanlaryň mukaddes Remezan aýynyň tamamlanmagyna gabat gelýän 2007-nji ýylyň güýzünde geçirilen günä geçiş çäresi hasam seslendi. Bu çäräniň netijesinde 9013 tussag tussaglykdan boşadyldy. (Iň soňky köpçülikleýin günä geçiş çäresi - 10.056 adam - Nyýazow ölmezinden ozal, 2006-njy ýylyň oktýabr aýynda amala aşyryldy).
Bir zat geň galdyrýardy: Berdimuhammedowyň 2007-nji ýylyň 29-njy sentýabryndaky karary bilen boşadylan tussaglaryň aglaba köplügi 2006-2007-nji ýyllarda (degişlilikde 2,406 we 5054 adam) iş kesildi. Şeýle hem, bagyşlananlaryň sanynda birnäçe iş kesilen adamlary öz içine almaýandygy baradaky resmi sözleriň tersine, şol döwürde ýerli gazetler tarapyndan neşir edilen atlaryň sanawynyň jikme-jik seljermesi munuň tersini görkezdi: käbir tussaglar ikinji gezek azatlykdan mahrum edildi ýa-da üçünji gezek. Mundan başga-da, häkimiýetler agyr jenaýat edenleriň günäsiniň geçilmejekdigini mälim etdiler. Şeýle-de bolsa, boşadylanlaryň arasynda adam öldürmekde we neşe gaçakçylygynda günäkärlenýänler we birnäçe gezek, ýagny gaýtalanýan jenaýatçylar bar. Bu, elbetde, Döwlet komissiýasy ulgamynda başlanan korrupsiýany ýada saldy.
“25-nji noýabrda” iş kesilenleriň onlarçasy barada aýdylanda bolsa, garyndaşlarynyň Döwlet komissiýasyna we hut Prezident Berdimuhammedowyň özüne haýyş bilen birnäçe gezek gol ýygnandyklaryna garamazdan, tussaglary tussag etmegiň tertibini ýeňilleşdirmek barada, eger baryp görmeseler bile, iň bolmanda hat alyşmak we azyk geçirmegine rugsat berilmegini islediler; köp halatlarda tussaglaryň nirededigi barada-da maglumat berilmedi.
Iýilen ýumurtga sindromy
Şübhesiz, ilki bilen Prezident ýolbaşçylyk edýän toparynyň işine gözegçilik edýärdi we hatda 2007-nji ýylyň iýul aýynda-da, raýatlaryň arzalaryna garamak işi üçin Döwlet komissiýasynyň ýolbaşçylygynyň jogapkärçiligini ýerine ýetirip bilmedigi sebäpli Türkmenistanyň prezidentiniň ýanyndaky hukuk goraýjy edaralaryň (kazyýetleriň) işinde köp sanly kanuny bozandygy üçin Ýokary Kazyýetiň başlygy Şageldi Esenow wezipesinden boşadyldy.
Halkara guramalar, adatça, Geňeşiň döredilmegine oňyn baha berdiler, ýöne muňa garamazdan, Türkmenistan hökümetini raýatlaryň hukuklarynyň köp bozulmagy üçin tankyt etmegini dowam etdirdiler.
Wagtyň geçmegi bilen, Geňeşiň işi baradaky ähli maglumatlar TDH-den indiki ýygnak barada gysga we tertipsiz hasabatlar bilen çäklenip başlady, “şol döwürde geçen döwürdäki işleriň netijeleri göz öňünde tutulyp, geljek üçin meýilnamalar beýan edilipdi.” Işleriniň netijeleri barada käbir maglumatlar halkara derejesine çykaryldy. Mysal üçin, 2011-nji ýylda BMG Adam Hukuklary Geňeşine (HRC) “tussag edilenlere gynamalary ulanmak we tussag edilende we kazyýetden öňki tussag wagtynda tussag edilmek bilen baglanyşykly hiç hili beýannama ýokardaky komissiýa, Türkmenistanyň kazyýetleri we hukuk goraýjy guramalary tarapyndan kabul edilmedi.”
BMG AHK-yň (2015) başga bir hasabatynda “2012-nji ýylyň ýanwar aýyndan 2015-nji ýylyň maý aýyna çenli hukuk goraýjy meseleler bilen baglanyşykly 33 işiň gözden geçirilendigi habar berildi. Olardan: 2012-nji ýylda - bäş, 2013 - alty, 2014 – on dört, 2015 - sekiz waka. Üç ýagdaýda talaplar kanagatlandyryldy, 18 ýagdaýda talaplar kanagatlandyrylmady, 12 ýagdaýda kazyýet işi bes edildi. "
Iki ýarym ýyldan soň!
Wise-premýer Durdylyýew soňky ministrler kabinetinde şikaýatlar barada ýatlatmadyk bolsa, raýatlaryň Türkmenistanyň prezidenti döwründe hukuk goraýjy edaralaryň alyp barýan işleri baradaky ýüz tutmalaryna garamak üçin Prezident administrasiýasy we Ministrler Kabineti tarapyndan alnan beýannamalar Döwlet komissiýasy baradaky hekaýanyň soňy bolup bilerdi.
Akyldar, bu dünýäde şuňa meňzeş hiç zadyň bolmaýandygyny görkezýär we raýatlaryň arz-şikaýatlary hakda aýdýan bolsak, bu sebäpsiz däl we biz hemme zada garaşyp bileris: hukuk goraýjy edaralarda täze “arassalama” tolkunyndan başlap başga bir täze komissiýanyň döredilmegine çenli.
Nurgözel Baýramowa
Gundogar
