Jorj Sorosyň “Açyk jemgyýet institutynyň” başlangyjy bilen Merkezi Aziýanyň iň baý ýurdy - Türkmenistanyň saglygy goraýyş ýagdaýy barada gözleg geçirildi. “Türkmenistanyň saglyk krizisi we halkara jemgyýetçiligiň täsiri” hasabatynyň tanyşdyrylyşy geçen hepde Waşingtonda geçirildi. Hasabatyň awtory, Ýewropa Merkeziniň Londonyň arassaçylyk we tropiki lukmançylyk mekdebiniň Saglygy Geçiş jemgyýetleriniň bilelikdäki müdiri Martin Makki halkara jemgyýetçiligini Türkmenistanda saglygy goraýyşyň aýylganç ýagdaýyna üns bermäge çagyrdy. Martin Makki "Amerikanyň sesi" rus gullugyna aýratyn söhbetdeşlik berdi.
Nadyýa Badykowa: Türkmenistandaky saglygy goraýyş ýagdaýyny beýleki Merkezi Aziýa ýurtlary bilen deňeşdirmegiňizi haýyş edýäris.
Martin Makki: Türkmenistan bir tarapdan Merkezi Aziýanyň beýleki ýurtlaryna meňzeýär, ýöne saglyk meselesi has ýiti. Bu ýurt barada doly maglumatymyz ýok, sebäbi Aşgabat 1998-nji ýylda Bütindünýä Saglyk Guramasyna ýurduň ölüm derejesi baradaky hasabatyny togtatdy. Şol döwürde Türkmenistanda ömrüň dowamlylygy Merkezi Aziýada iň pesdi. Ýagdaýyň ep-esli ýaramazlaşandygyna ynanmaga ähli esaslarymyz bar. Ýokanç kesellere garşy göreşde ýüze çykýan meseleler aýratyn ýiti.
N.B.: Hasabatyňyzda saglygy goraýyş pudagynda birnäçe çynlakaý meseläni sanadyňyz. Has çynlakaý möhüm mesele näme?
M.M.: Türkmenistanda esasy mesele saglygy goraýyş ulgamynyň çökmegi. Birnäçe ýyl ozal hökümet 15000 saglyk işgärini işden aýyrdy we olaryň ýerine goşun gullugyna çagyrylan esgerler geldi. Oba ýerlerindäki köp sanly saglyk öýi hem ýapyldy, köp adam üçin zyýanly netijeler boldy. Bu kynçylyklardan başga-da, saglygy goraýyş öz-özüni maliýeleşdirmek ulgamyna öwrüldi. Bu, lukmançylyk hyzmatlarynyň bahalarynyň ep-esli ýokarlanmagyna getirdi. Şeýlelik bilen, netijeli we ýeterlik saglygy goraýyşyň ýoklugy, şübhesiz ilatyň arasynda ölüm derejesiniň ýokarlanmagyna sebäp boldy.
N.B.: Prezident Nyýazow öz ýurdunda AIDS ýa-da inçekesel bardygyny boýun almaýar. Bu goňşy ýurtlar üçin nähili howply?
M.M.: Wiruslar we bakteriýalar serhetleri bilmeýärler. Muny müňýyllyklardan bäri bilýäris. Wenesiýalylar XIV asyrda Ortaýer deňzinden keselleriň ýaýramagynyň öňüni almak üçin karantin ulgamyny girizdiler. Şonuň üçin bir ýurduň hökümeti ýokanç keselleriň ýaýramagyny gizläninde, bu bütin dünýä üçin çynlakaý howp. Türkmenistanda gyrgyn keseliniň ýokdugy barada ygtybarly maglumatlarymyz bar. Aşgabat guş gribi bilen baglanyşykly käbir çäreleri görýär, ýöne şol bir wagtyň özünde inçekesel, içgeçme, gyzamyk, SPID ýaly beýleki ýokanç keseller barada maglumat bermeýär.
Türkmenistanda jemgyýet gaty izolirlenen hem bolsa, adamlar henizem aýlanyp, serhetlerden geçýärler. Dünýäniň haýsydyr bir künjegine täsirli gözegçilik edilmese, bu çynlakaý howp döredýär. Tanyşdyryş dabarasyna başga bir gatnaşyjy, BBC-iň “Materikleri geçiş” we “The World Today” programmalarynyň baýrakly žurnalisti Lýusi Aş boldy. Oňa gudrat bilen Türkmenistana baryp, ýurtdaky saglygy goraýyş ýagdaýy barada hasabat bermek başartdy.
N.B.: Türkmenistanda işlemek nähili kyn boldy we adamlar size kynçylyklar barada aç-açan gürläp bildilermi?
L.A.: Türkmenistanda žurnalistleriň aç-açan işlemegi gaty kyn. Bilşiňiz ýaly, ol ýerde oppozisiýa metbugaty ýok we metbugat berk gözegçilik astynda. Daşary ýurt žurnalistleri aňtaw gullugy we Daşary işler ministrliginiň gözegçileri tarapyndan yzygiderli yzarlanýar. Emma öz pikirlerini aç-açan beýan etmegi we Aşgabatdaky we beýleki hassahanalarda we klinikalarda tejribe alyşmagy möhüm hasaplaýan batyr adamlar bilen duşuşmak bagtymyz boldy. Türkmenistana gelmegimiziň sebäplerinden biri içgeçme we ýokanç keselleriň habarlarydy. Ýöne aýallaryň we çagalaryň arasynda öňüni alyp boljak köp sanly ölümiň aladasyny edýäris. GDA-da Türkmenistanda ortaça ömri iň pes ýurt. Çagalaryň aňsat bejerip bolýan sebäplerden ölýän köp ýagdaýlary bar: mysal üçin, doglandan soň iýmit almaýarlar, ýyly saklanmaýarlar, içgeçme wagttynda ýeterlik suw almaýarlar.
Lukmançylyk işgärleriniň azalmagy barada alada edýäris. Söhbetdeş bolan köp ýaşaýjymyz, çynlakaý bejergi ýalňyşlyklaryny goýberip biljek lukmançylyk okuwy bolmazdan adamlar tarapyndan bejerilmekden aladalanýandyklaryny aýtdylar. Oba ýaşaýjylary üçin, ýagdaý hasam kyn diýip pikir edýärin, sebäbi obada saglyk hassahanalarynyň ýoklugy sebäpli paýtagt ýa-da başga bir uly şähere gitmek üçin pul ýygnamak kyn. Işçileriň biriniň aýdyşy ýaly hassahanalaryň ýagdaýy ep-esli ýaramazlaşdy. Mysal üçin, bir hassahanada iki ýyl suw ýokdy we hassalar ýuwunmak üçin öýlerine gitmeli boldular. Hawa. Ýerli hökümet lukmanlara hassahanalaryň öz-özüni maliýeleşdirmäge geçirilendigini we hassahananyň suwunyň bolmagyny isleseler, lukmanlaryň özleri abatlaýyş işleri üçin pul tapmalydygyny habar berdiler. Şeýle hem, baş lukmanlara ýokanç keselleri gizleýändiklerini we diagnozlaryň gaýtadan ýazylýandygyny aýtdylar. Adamlara sorag bermäge rugsat berilmeýär we ölen hassalaryň ýakynlaryna ölümiň hakyky sebäbini aýtmaýarlar. Bir aýal maňa bir sebitde içgeçme sebäpli 69 adamyň ölendigini aýtdy, ýöne garyndaşlaryna ýakynlarynyň näme sebäpden ölendigi aýdylmady. Umuman aýdanyňda, giňden ýaýran gizlinligiň gaty biynjalyk edýän ýagdaýyna göz ýetirdik.
N.B.: Näme üçin halkara guramalary we dünýä jemgyýetçiligi Türkmenistanda saglyk krizisiniň bardygyna üns bermeýär?
L.A.: Meniň pikirimçe, 2005-nji ýyl gaty kyn ýyl boldy. Pakistanda bolan sunami we ýer titremesi we Afrikadaky meseleler halkara jemgyýetçiligine agyr ýük boldy. Munuň sebäplerinden biri. Has gödek adamlar, Türkmenistanyň uly gaz baýlygy bolan baý ýurtdygyny, şonuň üçin hökümeti bilen dostlukly gatnaşyklary saklamak has gowudygyny aýdýarlar. Bu örän möhüm geostrategiki sebit, neşe gaçakçylygyna we yslam terrorçylygyna garşy göreşiň birinji hatary, şonuň üçin käbir synçylar Günbatar ýurtlarynyň mysal üçin, saglygy goraýyş ulgamyndaky kemçilikler sebäpli rejim bilen gatnaşyklary bozmak islemeýändigini belleýärler. Şeýle-de bolsa, iru-giç bu ýurtda bolup geçýän wakalar barada çynlakaý pikirlenmeli bolarys, sebäbi ýokanç keseller serhetleri bilmeýär.
Türkmenistanda saglygy goraýyşyň ýagdaýy barada garaşsyz žurnalist derňewi žurnalist Saparmyrat Öwezberdiýew tarapyndan geçirildi.
Ine, habarçymyza beren gürrüňi: Saparmyrat Öwezberdýew: Prezident Nyýazowyň saglygyna näçeräk sarp edýändigi barada biraz gürleşmek isleýärin. Mysal üçin, dişleriniň ýagdaýyny barlamak üçin Nyýazow daşary ýurtly hünärmenleri çagyrdy, sapary döwlete 500 müň ABŞ dollaryna çykdaýjy boldy. Nyýazow Mýunhenden gelen hünärmenleri saglygyna yzygiderli lukmançylyk barlaglaryna çagyrýar. Şeýlelik bilen, soňky gezek diňe 1 million 650 müň ABŞ dollar, soň bolsa 2 million 450 müň ABŞ dollar sarp etdi. Her gezek saglygy üçin azyndan 2-3 million ABŞ dollar harçlaýar. Emma bu Türkmenistan halkynyň puludyr! Aşgabatdan uzak bolmadyk ýerde Saparmyrat Nyýazowyň adyny göterýän kardiologiki merkez bar we bu merkeziň 6-njy bölümi dine oňa hyzmat etmek üçin işleýär. Çaga ölümi bilen baglanyşykly birnäçe söz. Bu maglumatlar gaty gizlin edildi, ýöne özüm garaşsyz žurnalistik derňew geçirmäge synanyşdym. Daşoguzdaky we Aşgabatdaky gonamçylyklara baryp gördüm we çagalaryň mazarlarynyň sanyna we olaryň köpelýän tizligine haýran galdym - hatda sanamak hem kyn. Diňe Türkmenistanda çagalaryň ölüminiň gaty ýokarydygyny aýdyp bilerin.
Nadjyýa Badykowa.
