Nadýa Badykowa Jorj Waşington uniwersitetiniň Ýewropa, Rus we Ýewraziýa barlaglary institutynyň gözleg işgäri \Najia Badykova, The Institute for European, Russian and Eurasian Studies Elliott School of International Affairs The George Washington University
Sorag: Merkezi Aziýada awtoritar rejimleriň sany gaty köp, ýöne diňe Türkmenistanda awtoritarizm ajaýyp derejelere ýetdi. Munuň sebäbi näme?
Badykowa: Başga häsiýetiň birnäçe sebäbi muňa goşant goşdy. Gysgaça aýdylanda, Türkmenistan Saparmyrat Nyýazowyň rejimi tarapyndan emeli usulda izolirlendi. Bu tapgyrlaýyn we köptaraplaýyn prosesdi, manysy daşarky we içerki güýçleriň ýurtdaky wakalara täsirini kem-kemden gowşatmakdy.
SSSR dargansoň, energiýa pudagyna esaslanýan türkmen ykdysadyýetine gözegçiligi saklamak kyn bolmady. Ondan alnan girdeji, izolýasiýa rejimiň ýaşamagyny üpjün etjekdigine düşünen bir adamyň garaşsyz syýasatyna mümkinçilik berdi. Türkmenistanyň maliýe we ykdysady taýdan öz-özüni üpjün etmegi diňe bir halkara maliýe guramalaryndan däl, eýsem goňşy ýurtlardan hem garaşsyz syýasaty alyp barmaga mümkinçilik berdi. Ýurt Russiýa we Ukraina bilen hyzmatdaşlykdan başga-da, esasanam gaz meselesinde ýakyn hyzmatdaşlyga mätäç däldi. Şol sebäpli, wakalaryň gidişine täsir etmek we Halkara Walýuta Gaznasy ýa-da Bütindünýä Banky ýaly halkara guramalaryň rejime ykdysady basyşlaryny ulanmak mümkin däldi.
Halkara jemgyýetçiligi tarapyndan syýasy güýjüň ulanylmagy Türkmenistanyň bitarap statusynyň yglan edilmegi we oppozisiýanyň basyşy bilen deňleşdirildi. Şol bir wagtyň özünde, Nyýazow ilatyň arasynda progressiw pikirlenmäniň döremegi üçin zerur şertleri ýok etmegiň usulyýet syýasatyny alyp bardy. Türkmenistanda geçen asyryň 1990-njy ýyllarynyň başyndan başlap birnäçe tapgyrda ýurtdan kowulan inçe intellektual gatlak bardy. Aslynda, türkmen jemgyýetiniň zaýalanmagy prosesi dowam edýär.
Häkimiýetiň merkezleşdirilmegi we hususylaşdyrylmagy gaty çalt amala aşyryldy: energiýa baý ýurtlarda köplenç şeýle bolýar. Şonuň üçin Merkezi Aziýanyň çäginde diňe Gazagystan bilen deňeşdirip bolýar. Gazagystan hem energiýa çeşmelerine baý. Ýöne jemgyýetiň diýseň güýçli intellektual gatlagyny saklady. Türkmenistanda häzirki rejimiň birnäçe faktoryň gabat gelmegi netijesinde ýüze çykandygyny aýdyp bileris: energiýa çeşmeleriniň köp bolmagy, senagat tarapyndan ýüklenmedik ykjam ykdysadyýetiň bolmagy, intellektuallaryň inçe gatlagy ... Şeýle hem şeýle üýtgeşik adamyň häkimiýet başynda bolmagy.
Sorag: Türkmenistan Ýewraziýanyň energiýa bazaryndaky möhüm oýunçy. Energetika eksportyndan gelýän girdejiler nirä gidýär?
Badykowa: Energiýa çeşmeleri sebäpli häzirki wagtda Türkmenistan geosyýasy oýunda "oýunjak" diýerdim. Energetika çeşmelerini eksport etmekden gelýän serişdeleriň aglaba bölegi býudjetden daşary gaznalarda we diňe bir adam -Türkmenbaşy tarapyndan dolandyrylýan hasaplarda. Daşary ýurt walýuta gaznalary köşkleriň we ýadygärlikleriň, suw çüwdürimleriniň, çöldäki kölleriň gurluşygy, şeýle hem köplenç ykdysady nukdaýnazardan maksadalaýyk hasap edilmeýän senagat desgalarynyň gurluşygy ýaly gereksiz taslamalara sarp edilýär.
Aslynda, diňe bir güýç gurluşlaryndaky adamlar däl, eýsem daşary ýurt kompaniýalary hem türkmen halkynyň hasabyna baýlaşdyrylýar. Adamlar köplenç subsidiýa görnüşinde gyrylýar. Şeýlelikde, mysal üçin, energiýa çeşmelerinden gelýän girdejiniň ep-esli bölegini öz içine almaýan döwlet býudjetinden resmi maglumatlara görä, ilatyň sosial goragyna diňe 2% sarp edilýär.
Sorag: Türkmen rejiminiň ýarag we neşe gaçakçylygy bilen gatnaşygy barada habarlar gelip gowuşdy. Muňa garamazdan, bu ýurt halkara jemgyýetçiliginde çüýrüge öwrülmedi. Bu näme bilen baglanyşykly?
Badykowa: Ilki bilen Türkmenistan "gödek döwletleriň" kesgitleýän kriteriýalaryna laýyk gelmeýär. Bu Demirgazyk Koreýa ýa-da Eýran däl. Häkimiýet başyndaky rejimiň däli bolandygyna garamazdan, Türkmenistanda ýurtdan çykarylan nusgawy ýurtlary häsiýetlendirýän esasy aýratynlyklar ýok. Türkmenistany harby we ylmy-tehniki potensialy bolmadyk ownuk diktator rejim hökmünde häsiýetlendirip bolar. Belki, ýarag satýar we neşe gaçakçylygyny öňe sürýär, ýöne dünýäde beýle ýurtlar kän.
Çüýrük bolmak üçin dünýä jemgyýetçiligini, esasanam ABŞ-ny belli bir tebigatyň hereketleri bilen çynlakaý gorkuzmaly. Şeýle ýazgylar, adatça, geosyýasy hakykatlar ýaly gumanitar ýörelgelere esaslanman, birtaraplaýyn asylýar. Türkmenistan meselesinde geosyýasy hakykatlar Nyýazow rejimini goldaýar. Türkmenistany çüýrük diýip yglan etmek häzirki wagtda hiç kime peýdasy degmeýär. Birinjiden, energiýa baý ýurt, strategiki pozisiýany eýeleýär we BMG tarapyndan ykrar edilen hemişelik bitaraplyk statusyna eýe. Iň bolmanda BMG, Türkmenistan syýasatynyň bitarap statusy bolan ýurduň kriteriýalaryna laýyk gelmeýändigini ykrar etmelidir. Ikinjiden, öňki Sowet Soýuzynyň çäginde, esasanam Merkezi Aziýada, "hereket-reaksiýa" formulasyna laýyklykda ABŞ bilen Russiýanyň arasynda näzik oýun bar. Bu iki ýurt, küşt tagtasyndaky ýaly GDA-nyň kartasynda aýlanýar. Iki tarap hem beýlekisine yzyna dolanyp bolmajak strategiki artykmaçlyk berjek ýalňyşlyk goýbermekden gorkýarlar. Türkmenistanyň bir taraplaýyn yglan edilmegi, elbetde, beýleki taraplara syýasy hereketler üçin mümkinçilik döreder. Bu ýagdaýda Nyýazow, rejimine eldegrilmesizlik kepilligini berjekdigini wada berjek partiýalardan birini saýlar.
Russiýanyň Türkmenistanda eýýäm ýokary derejede ykdysady gatnaşygynyň bardygyny we täsirini işjeňleşdirmegini dowam etdirýändigini göz öňünde tutsak, beýle negatiw häsiýetnamanyň öz tarapyndan gitmejekdigi belli bolýar. Meniň pikirimçe, beýle beýannama ABŞ tarapyndan-da bolmaz. Şeýle hem bu iki ýurduň Türkmenistan ýa-da Merkezi Aziýanyň beýleki ýurtlary bilen baglanyşykly çözgütleri ylalaşyp we işläp düzmegi mümkin däl.
Sorag: Türkmenistanda oppozisiýa ýok. Iň bärkisi, teoretiki taýdan Türkmenbaşynyň alternatiwasyna öwrülip biljek belli syýasatçy ýok. Emma iru-giç Saparmyrat Nyýazow häkimiýetden gitmäge mejbur bolar. Ondan soň ýurtda näme bolar?
Badykowa: Bularyň hemmesi Nyýazowyň nädip gitmegine bagly - içerki ýa-da daşarky faktorlar sebäpli emele gelen proses ýa-da katastrofiki waka bolarmy. Munuň nähili bolup geçjekdigi, haýsy güýçleriň häkimiýete geljekdigini kesgitlär.
Häzirki wagtda rejim Nyýazowdan gorkmaga esaslanýar. Ýöne ony gurşap almak we ulgamda galmak üçin köp tagalla edýän pragmatiki adamlar gurşap alýar. Nyýazowyň pikirlerini tüýs ýürekden "siňdirendiklerine" şübhelenýärin. Türkmenbaşy gidensoň, güýçleriň içerki toparlanmagy we elitanyň arasynda täsir ugurlarynyň paýlanmagy ähtimal. Korrumpirlenen elita gaty praktiki we häkimiýetiň paýlanmagy üçin çynlakaý konflikte gelmez diýip pikir edýärin.
Näme bolsa-da, Türkmenbaşy ýaly bir türkmen liderini ýene görmeris öýdemok. Öz radikallygy we manysyzlygy sebäpli bir gezeklik hadysadyr. Her niçigem bolsa, Türkmenistanda birneme öňe gidiş adamyň geljekdigini göreris diýip pikir edýärin. Rejim totalitar aýratynlyklaryny kem-kemden ýitirer we awtoritar aýratynlyklara eýe bolar.
Nyýazowyň gitmegi içerki faktorlar sebäpli ýüze çykan bolsa, Nyýazowyň ornuny bar bolan elitadan bir adam alar. Ýöne üýtgeşiklik gaty ähtimal däl, ýöne muňa garamazdan daşarky kömek sebäpli ýüze çyksa, düýpli üýtgeşmeler hem bolup biler. Her niçigem bolsa, häkimiýete gelen adam gutulgysyz mirasa eýe bolar - bütinleý weýran bolan ykdysadyýet, atrofiýa funksiýalary bolan dolandyryş edaralary, sowatsyz ilat, hünärli işgärleriň bolmazlygy ...
Sorag: Merkezi Aziýada döwletleriň arasyndaky territorial dawalar, etnik meseleler we ş.m. ýaly hemişelik konfliktler gaty köp. Ol ýerde harby çaknyşyklar bolup bilermi?
Badykowa: Harby çaknyşyklar üçin çynlakaý şertler bolmaly, häzirki wagtda beýle zat ýok öýdemok. Mundan başga-da, beýle şertler hiç wagt ýüze çykar öýdemok. Elbetde, çaknyşyklar we prowokasiýalar, goňşular bilen gatnaşyklaryň ýaramazlaşmagy we gowulaşmagy mümkindir. Merkezi Aziýa ýurtlarynyň hiç birinde-de harby çaknyşyk bolup bilmeýär, sebäbi olaryň hersinde has çynlakaý häsiýetli içerki meseleler bar. Hususan-da, Özbegistan häzirki wagtda terrorçylyk meselesi bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Bu howpy ýok etmek bu ýurduň daşary we içerki syýasatynda ileri tutulýan ugurdyr.
Türkmenistan barada aýdylanda bolsa, Türkmenistanyň iň çynlakaý dawa-jenjelleri Özbegistan bilen bolupdy we dowam edýär. Emma bu ýerde-de harby çaknyşyk bolmaz. Türkmenistan harby taýdan gaty gowşak. Mundan başga-da, harby konflikt prezident Nyýazow üçin syýasy janyna kast etmek bolar. Meniň pikirimçe, goşunynyň mümkinçiliklerinden, şeýle hem Özbegistanyň ABŞ-nyň terrorçylyga garşy strategiki hyzmatdaşydygyna gowy düşünýär. Şonuň üçin Nyýazowyň duşmançylygyň başlangyjy boljakdygy düýbünden aýrylýar.
Dawa-jenjelleri çözmekde Merkezi Aziýa ýurtlary başga bir tebigata daýanarlar we geosyýasy ägirtlere hökman serederler. Sebitde iki sany dünýä döwleti bar - Russiýa we ABŞ - güýçleri saklaýan. Şeýle hem häzirki wagtda Merkezi Aziýadaky durnuksyzlygyň, Kawkazdan tapawutlylykda, gyzyklanýan taraplaryň hiç biri üçin peýdaly däldigini belläsim gelýär.
Waşington ProFile.
