Türkmenistanda tutuş ýurtda ýeke-täk yslam ylahyýet fakulteti ýapyldy we bu köpler tarapyndan ýurduň ýolbaşçylarynyň Merkezi Aziýada radikal yslam hereketleriniň güýçlenmegine edýän reaksiýasy hökmünde kabul edilýär.

Türkmenistandaky dini bilim we yslam guramalary köpden bäri hökümetiň berk gözegçiliginde. Bir wagtlar türkmen radikal yslam taglymatlaryna kän bir gyzyklanmaýardy, ýöne hünärmenler ýagdaýyň üýtgäp biljekdigine ynanýarlar. Garyplyk we ideologiki boşluk geljekde şeýle taglymatlara isleg döredip biler.

30-njy iýunda Prezidentiň karary çykaryldy we oňa laýyklykda Aşgabat döwlet uniwersitetiniň Yslam ylahyýet fakultetiniň (ADU) türk mugallymlary bilen şertnamalar ýatyryldy. Taýýarlyk ýigrimi okuwçysyna okuwlaryny dowam etdirip bilmejekdikleri aýdyldy. Sentýabr aýynda täze okuw ýylynyň başlanmagy bilen, Yslam ylahyýet fakulteti Taryh fakulteti bilen birleşdi we okuwa kabul ediliş azaldyldy.

ADU-nyň Yslam fakultetiniň ýapylmagy Türkmenistanyň musulmanlary üçin kemeriň aşagyndaky zarba boldy, sebäbi bu ýurtda ymamlaryň metjitler üçin taýýarlanan ýeke-täk okuw jaýydy. Yslam fakulteti Taryh fakultetiniň bir bölegi hökmünde işlemegini dowam etdirer, emma "statusynyň peselmegi we talyplaryň sanynyň azalmagy yslam biliminiň hiline we göwrümine zyýanly" diýip, jurnalist Igor Botar Osloda ýerleşýän dini adam hukuklary guramasy Forum 18 üçin ýazan makalasynda ýazýar.

Türkmenistanyň ýapyk syýasy we maglumat giňişliginde onuň lideri Saparmyrat Nyýazowyň ýa-da Türkmenbaşynyň kararlary ara alnyp maslahatlaşylmaýar, ýöne bilermenleriň pikiriçe, yslam bilimine edilýän hüjüm goňşy Özbegistanda bolup geçen wakalar bilen gytaklaýyn baglanyşykly bolup biler. Daşkentiň resmi wersiýasyna görä, 13-nji maýda Andijanda hökümet goşunlarynyň ýaragsyz demonstrantlaryň köpüsini öldüren wakalary yslam ekstremistleri tarapyndan ruhlandyryldy we guraldy.

Özbegistanda we Täjigistanda bolşy ýaly, Türkmenistanda sünni yslam dini hem bar. 20-nji asyra çenli türkmenler çarwa bolupdylar, şonuň üçin bu ýerde resmi yslam biliminiň däpleri ösmedi we metjitler kän däl. Adamlar köplenç öýde namaz okaýarlar we bu däp 1991-nji ýylda Sowet rejimi döwründe bar bolan dine bolan çäklendirmeleriň aýrylmagy bilenem dowam edýär.

“Türkmenler hiç haçan aşa dini yhlas bilen tapawutlanmady. Ilatyň aglaba bölegi ata-babalarynyň durmuşyndan ençeme asyrlap miras galan yslamyň meşhur bir görnüşi diýip hasaplaýar "-diýip, adynyň gizlin saklanmagyny haýyş eden Aşgabat taryhçysy düşündirdi.

Döwletiň, şol sanda Nyýazowyň özüniň-de din babatdaky syýasaty düşnüksiz. Türkmenistanda esasy dinler yslam we rus prawoslawlarydyr. Şol bir wagtyň özünde, häkimiýetler bu jemgyýetleriň işine ýakyndan gözegçilik edýärler we protestantlar ýaly kiçi dini jemagatlara asla işlemäge rugsat berilmeýär we yzarlaýanlar wagtal-wagtal gözenegiň aňyrsynda durýarlar.

1990-njy ýyllaryň başynda, Nyýazow bir partiýanyň ýolbaşçysyndan "Türkmen milletiniň atasy" we ornuny tutup bolmajak halk söýgüli prezidenti bolup başlanda, Yslam täze "milli ideýa" döretmekde oňa peýdaly boldy.

Adynyň efirde agzalmazlygy şerti bilen çykyş eden bir uniwersitet mugallymy, Türkmenbaşynyň yslamy elmydama improwizasiýa serişdesi hökmünde ulanmaga synanyşandygyny, ýöne diňe döwlet tarapyndan kesgitlenýän we düzgünleşdirilýän görnüşlerde ulanýandygyny aýtdy. "Özbegistanda bolşy ýaly, Türkmenistanda-da din döwlet tarapyndan berk gözegçilikde saklanýar".

"Milli ideýanyň" we türkmen döwletliliginiň nyşany hökmünde Yslam hemme ýerde bar. Gökdepe şäherinde türkmen taýpalary bilen Russiýa imperiýasynyň goşunlarynyň arasynda döwürleýin söweşiň bolan ýerinde ullakan metjit guruldy. Geçen güýzde prezidentiň dogduk mekanynda has täsirli metjit açyldy.

Türkmenbaşy öz halkyna: “Yslam men” diýmäge synanyşýar we “Ruhnama” eseriniň Gurhan bilen deňeşdirilende mukaddes kitap hökmünde görkezilmegini talap edýär. "Ruhnama", prezidentiň ahlakly we asylsyz taryhy "ertekileriniň" toplumy bolup, her bir türkmen üçin "ruhy ýol görkeziji" bolmak üçin döredildi. Ruhnamany okamak, döwlet işgärinden başlap, çagalar bagyndaky çaga çenli hemmeler üçin hökmanydyr. Emma musulmanlar prezidentiň işini "kanunlaşdyrmak" islemediler we Gurhan bilen birlikde her metjitde doly görnüşde görkezilmeli bolanda gaharlandylar.

Iki ýyl ozal lideriň "janyna" ýakyn adamlar hatda täze pygamber diýip yglan etmek üçin sesli pikirlenipdiler, ýöne wagtyň geçmegi bilen pikirlerini üýtgetdiler. Bütin dünýädäki musulmanlar üçin diňe bir pygamber - Muhammet bar we täzesiniň peýda bolmagy bidüzgünçilik hasaplanar.

Türkmenistanyň şol wagtky resmi musulman lideri Nasrullah ibn-Ibadullah, umuman alanyňda, Türkmenbaşa wepalydy, ýöne metjitlere Ruhnamadan sitatlar we Gurhanyň tekstleri bilen boýamak buýruk berlende, sabyrlylygy hem çydap bilmedi. Habar berişlerine görä, Ibn Ibadulla Türkmenbaşyny "Taňrynyň wekili" diýip ykrar etmekden ýüz öwrüpdir.

Dini ýolbaşçy, boýun egmezligi üçin gaty gymmat töledi. Ilkibaşda işinden boşadyldy we 2004-nji ýylyň mart aýynda "dönüklik" aýyplamasy bilen 22 ýyl azatlykdan mahrum edildi.

Ýöne Türkmenbaşy gulak asýan ruhanylaryň we metjitleriň ulgamy arkaly Yslamy öz eline alýarka, Yslam dininiň kanunlary türk mekdeplerinde okalmagy dowam etdirýärdi.

Türkiýe, Türkmenbaşynyň Türkmenistana türk kompaniýalarynyň we maýa goýumlarynyň gelmegini gutlap, dostlukly gatnaşyklary saklamaga synanyşýan az sanly ýurtlaryň biridir. Bu işden soň Türkmenistanda esasan hususy mekdeplerde türk mekdepleri peýda bolup başlady. Olaryň käbiri yslam taglymatlarynyň esaslaryny öwretdi.

Türkmenistanda işleýän türk mekdepleriniň köpüsi meşhur türk teology we mugallymy Fetullah Guleniň ulgamy bilen baglanyşykly. Käbirleri ony progressiw mugallym hasaplaýarlar, beýlekiler (esasanam Türkiýäniň özi) ony "aýlaw ýoly bilen" döwlete Yslam dinini girizmäge synanyşmakda aýyplaýarlar. Güleniň haýsy isleglerine garamazdan, garaýyşlary giňden tanalýar we yslam fundamentalizminden daşda. Gülen, Türkiýäniň köp asyrlyk umumy türk kökleri bolan Merkezi Aziýada işjeň işleýär.

Şol bir wagtyň özünde, Sowet döwrüniň dowamynda ateistik garaýyşlaryň täsirine düşen köp sanly türkmen, ähli yslam hereketlerine, pan-türkizm pelsepesine ynamsyzlyk edýär, şoňa laýyklykda Merkezi Aziýa bilen Türkiýäniň türk döwletleri birleşmeli.

Türkmen howpsuzlyk gullugynyň metbugat sekretary, adynyň aýdylmazlygy şerti bilen IWPR-a beren habaryna görä, türk mekdepleriniň köpüsiniň, şol sanda Yslam ylahyýet fakultetiniň diňe bir yslam däl, eýsem pan-türkizm pelsepesi bilen meşgullanýan türk guramalary tarapyndan maliýeleşdirilýändigini aýtdy.

"Dünýäniň kyrkdan gowrak ýurdunda işleýän bu yslam guramalarynyň tarapdarlary, Türkiýäniň töweregindäki ähli türk halklaryny birleşdirmek ideýasynyň durmuşa geçirilmegi üçin taýynlyk görýärler" -diýdi.

1991-nji ýylda SSSR dargansoň, Türkiýe täze garaşsyz türk döwletleri bilen syýasy we söwda gatnaşyklaryny işjeň ýola goýup başlady, ýöne bu gatnaşyklar pan-türkizmiň ötünç soramak isleýän derejesinden uzakda galdy. Türkmenbaşy Türkiýäniň Merkezi Aziýa giňişliginde iň gyzyklanýan hyzmatdaşyna öwrüldi, beýleki ýurtlar bolsa Russiýa bilen gatnaşyklaryny dowam etdirip, her kim bilen gatnaşyklary ösdürmäge çalyşýan Türkiýä hiç wagt aýratyn ähmiýet bermedi.

Şu nukdaýnazardan seredilende, yslam fakultetiniň türk mugallymlarynyň işden aýrylmagy çynlakaý ädimdir. Elbetde, Türkmenbaşy ideologiýanyň import edilmegine, hatda dostlukly Türkiýeden hem ýol bermejekdigini aýdyň görkezýär.

Türkmenistanda beýleki yslam hereketleriniň täsiri çäklidir. Häkimiýetler Aşgabatdaky Ali Reza metjidi ýaly şaýy guramalarynyň işine berk gözegçilik edýär. Emma her niçigem bolsa, sünni türkmenler Eýranyň yslamyna gyzyklanma bildirýärler. Şaýy metjitleriniň ybadathanalary esasan azerbaýjanlylardyr.

Radikal fundamentalist toparlar, hususan-da Merkezi Aziýanyň beýleki döwletlerinde ep-esli “ýerasty” bar bolan Hizb ut-Tahrir, Türkmenistana aralaşyp bilmedi, eger şeýle eden bolsalar, özlerini hiç hili görkezmeýärler.

Öňki tussaglaryň biri IWPR-a şeýle guramalaryň türmelerde iň işjeňdigini aýtdy.

"Ekstremist dini öýjükler düzediş edaralarynda köpden bäri işleýär" -diýdi. Özlerini hiç hili tanamaýarlar. Olaryň kimdigini bilemok - Hizb-ut-Tahrir ýa-da başga kim. Ýöne olaryň ideologiýasynyň häzirki hökümeti agdarmak we yslam halyfatyny döretmekdigini anyk aýdyp bilerin."

Has ygtybarly çeşmelerden iki gezek barlap bolmajakdygyna görä, türmelerdäki yslam öýjükleri ýeterlik serişde alýar we täze gelenleriň hemmesine kömek edip bilýär. "Bu adamlaryň türmeden çykyp, garyp maşgalalaryna dünýä garaýyşlary nähili düşnükli" -diýdi.

IWPR bilen söhbetdeşlik geçiren bir taryhçy, Türkmenistanda fundamentalist garaýyşlaryň ýokarlanmagynyň mümkindigine we halkyň dini duýgularyny äsgermezlik edip, ilatyň sosial nägileligini Yslamy syýasy gural hökmünde ulanyp biljekdigini göz öňüne getirip, uly ýalňyşlyk goýberdi.

"Nyýazow, adatça aramyzda bar bolan yslamyň zyýansyz görnüşiniň Sowet sistemasynyň dargamagy bilen galan ideologiki boşlugy dolduryp biljek pursatyny sypdyrdy" -diýdi. "Munuň ýerine, ýönekeý adamlaryň hiç haçan baryp bilmejek ullakan metjitleri gurdy."

"Türkmenbaşy yslamdan näçe gizlense-de, garyp halkymyz umytsyzlyk sebäpli ekstremistik ideologiýalaryň gujagyna düşse, özi günäkär bolar".

IWPR.