Türkmen häkimiýetleriniň ýurtdaky häzirki ýagdaýy tankytlaýan raýat jemgyýetiniň aktiwistlerine, žurnalistlere we beýlekilere garşy alyp barýan kampaniýasy peselmeýär. Ynsan hukuklary boýunça Türkmen başlangyjy (TIPÇ), Türkmenistanyň raýatlarynyň hukuklary we azatlyklary (TRHA), Adam Hukuklary üçin Halkara Hyzmatdaşlyk (AHHH) we “Memorial” Adam Hukuklary Merkezi, şol sanda, TIPÇ başlygynyň garry enesine soňky hüjüm tankytlaýan şahsyýetleriň täze howplary we beýleki zatlar bilen bir hatarda, yzarlanmalary barada alada edýär.
TIPÇ Awstriýada bosgunlykda ýaşaýan wagtynda, onuň başlygy Farid Tuhbatulline adam hukuklary işleri we guramasynyň türkmen hökümetiniň syýasatlaryny tankyt etmegi sebäpli birnäçe gezek haýbat atyldy. Türkmenistandaky garyndaşlary hem gorkuzyldy we yzarlandy. Şeýlelik bilen, 2017-nji ýylyň 28-29-njy oktýabry aralygynda näbelli hüjümçiler Türkmenistanyň demirgazygyndaky Daşoguz şäherinde ýaşaýan 76 ýaşly ejesi Halida Izbastinowanyň öýüniň penjiresine daş we kerpiç zyňdylar. Netijede birnäçe penjire paneli döwüldi. Bagtymyza, öýde ýeke ýaşaýan ejesi hiç hili fiziki şikes almady, ýöne waka ony gorkuzdy we gaharlandyrdy, tiz kömek çagyryşyna sebäp boldy. Mundan başga-da, polisiýa wakanyň bolan ýerine baryp, ony sorag etdi. Derňew açyldy we şu güne çenli hiç hili netije bermedi. Izbastinowa bilen telefon aragatnaşygy 28-nji oktýabr, şenbe güni agşam kesildi we birnäçe günläp ýitdi.
“Kärdeşimiziň we dostumyzyň ejesine edilen bu aýylganç hüjümiň, adam hukuklary baradaky kanuny işi üçin ar almak üçin edilendigine ynanmaga ähli esaslarymyz bar. Türkmen häkimiýetleri gyssagly, düýpli we bitarap derňew geçirmeli we jogapkärleri jogapkärçilige çekmeli "-diýip IPHR (Adam hukuklary boýunça halkara hyzmatdaşlygy) müdiri Brižit Dzýufur aýtdy.
Izbastinowa edilen hüjüm ýaňy-ýakynda habar berlen ýanama hadysasy däl we umumy ösüşe ýazylmaýar. Türkmenistanda bolup geçýän häzirki ykdysady ýetmezçiligiň we 2017-nji ýylyň sentýabr aýynda Aşgabatda 5-nji Aziýa ýapyk we söweş sungaty oýunlarynyň geçirilmeginiň çäginde häkimiýetler tankytlary basyp ýatyrmak üçin çäreleri gördüler. Ýetmezçilige garamazdan, häkimiýetler bu bäsleşigi ýurduň halkara abraýyny ýokarlandyrmaga ulanmak üçin Aziýa oýunlaryna milliardlarça dollar goýdy, döwlet propagandasyna (köpçülükleýin habar beriş serişdeleri) garşy çykýanlara basyş edip, ýurduň içinde we daşynda beýleki raýatlar bilen aragatnaşyk saklamaga päsgelçilik döredýär.
"Aziýa oýunlary Türkmenistana ünsi çekdi we halkara jemgyýetçiligine bu izolirlenen Merkezi Aziýa ýurdunyň bardygyny ýatlatdy. TIPÇ-iň başlygy Farid Tuhbatullin: "Indi üns azaldy, ýöne ejemiň garşysyna edilen hüjümiň görkezişi ýaly, ýurduň häkimiýetleri özleriniň repressiw syýasatlary bilen ylalaşmaýandyklaryny mälim etmek isleýänleri dymdyrmak isleýär" -diýdi.
Aktiwist Galina Wertýakowa sosial ulgamlardaky tankydy bellikleri sebäpli basyş täzelendi. PSGT-nyň habaryna görä, 2017-nji ýylyň 22-nji oktýabrynda dört milli howpsuzlyk işgäri Aşgabatdaky öýüne baryp, aktiwisti "ýalan" maglumatlary ýaýratmakda aýyplady we haýbat atdy. Olaryň biri: "Seni öldürmek üçin diňe iki barmagymyzy gysmagymyz ýeterlik" -diýdi. Ondan öň, 2016-njy ýylyň oktýabr aýynda Wertýakowa tussag edildi we gysga kazyýetden soň, ýaşaýyş jaý dolandyryşynyň wekilinden pul talap edendigi üçin üç ýyl azatlykdan mahrum edildi. Aslynda, sosial ulgamdaky ýazgylary, şol sanda hökümetiň Aşgabatdaky ýaşaýyş jaýlarynyň ýaşaýjylarynyň öýleriniň “binagärlik keşbini gowulaşdyrmak” üçin penjirelerini garaňkylaşdyrmagy baradaky buýrugy bilen baglanyşykly jezalandyryldy. 2016-njy ýylyň dekabrynda onuň günäsi geçildi we boşadyldy, ýöne howpsuzlyk gulluklarynyň gözegçiligi astynda saklanýar.
Sosial medýada Aşgabatda azaşan itleriň we pişikleriň rehimsiz ýok edilmegine garşy nägileligini mälim eden haýwan hukuklary aktiwisti Galina Kuçerenko hemişe gözegçilik astynda. Öýüniň ýanynda nobatçy awtoulag bar, ähli hereketlerini yzarlaýar. Onuň we Wertýakowanyň ikisiniň hem internet we el telefony birikmesi petiklendi. Şeýle hem, özüni häzirki hökümetiň tarapdary hasaplaýan ulanyjylar sosial ulgamlarda ençeme gezek hüjüm etdiler. Oňa onlaýn we hakyky dünýäde haýbat atyldy. Tomusda özüni hukuk goraýjy işgär hökmünde tanadýan näbelli bir adamdan telefon aldy we prezident Berdimuhammedow hakyndaky "tankytlara" we "ýalanlara" jogap berjekdigini aýdyp haýbat atdy.
TIPÇ bilen hyzmatdaşlyk edýän we öz adyndan häkimiýetleri tankytlaýan makalalary çap edýän aç-açan raýat jemgyýeti aktiwisti Natalýa Şabunts soňky aýlarda hemişe gözegçilik astynda saklanýar. Onuň internete girmegi kesildi we 2017-nji ýylyň awgust aýynda oňa bir topar aýal hüjüm edip, oňa milletparaz sögünçleri aýdyp, Türkmenistandan gitmegini isledi.
Ýakynda sosial meseleler we ykdysady çökgünligiň täsirleri barada habar berýän Erkin Ýewropa / Azatlyk radiosy (Azatlyk Radio) habarçysy Soltan Açylowa hem hemişe gözegçilik astynda saklandy we internete we el telefonlaryna girmegi petiklendi. Ol birnäçe gezek gorkuzyldy we hüjüm edildi. 2017-nji ýylyň iýulynda, onuň surata düşürmeginiň öňüni almak üçin fiziki güýç ulanyp, tanamaýan erkekleri tarapyndan birnäçe gezek haýbat atyldy. Çagalary hem yzarlanýar.
“Azatlyk” radiosynyň beýleki habarçylary hem jenaýat jogapkärçiligine çekildi. “Azatlyk” radiosynyň habarçysy Hudaýberdi Allaşow we ejesi 2017-nji ýylyň fewral aýynda temmäki saklamakda aýyplanyp, jenaýat jogapkärçiligine çekilmän üç ýyl şertli höküm çykarylandan soň polisiýanyň gözegçiliginde galýarlar. “Azatlyk” radiosynda we “Türkmenistanyň alternatiw” habarlarynda işleýän žurnalist Saparmämmet Nepesgulyýew 2015-nji ýylyň awgust aýynda derman serişdelerini bikanun saklamakda aýyplanyp üç ýyl azatlykdan mahrum edilenden soň tussaglykda saklanýar.
PSGT-iň (Çehiýada sürgündäki bir gurama) baş redaktory Geldi Kärizow: “Biz Türkmenistanyň halkara hyzmatdaşlaryny türkmen häkimiýetleri tarapyndan öz ýurtlarynda adalatsyzlyk we sütem hakda gürleýändikleri sebäpli howp abanýan, azar berilýän we yzarlanýan bu we beýleki adamlaryň ýagdaýyna üns bermäge çagyrýarys. Olara daşarky dünýäniň goldawy gerek” -diýdi.
2015-nji ýylda Türkmenistandan gaçyp gelen öňki syýasy tussag Kärizowyň garyndaşlary hem gideninden bäri basyş astynda. Mysal üçin, howpsuzlyk gulluklary kiçi dogany Baýram Kärizowy şu ýylyň başynda Türkmenistana we hökümetine dönüklik edendigini ýazgarýan we aýyplaýan wideo taýýarlamaga mejbur etdi.
“Memorial” Adam hukuklary Merkezi Aziýa maksatnamasynyň başlygy Witaliý Ponomarew: “Halkara jemgyýetçiliginiň wekilleri, Türkmenistanyň häkimiýetlerine ýurduň öňünde durýan meseleleriň, şol sanda ykdysady we sosial meseleleriň ara alnyp maslahatlaşylmagyna gatnaşmagy ýeňilleşdirmek we bu ulgamy basyp ýatyrmazlyk jogapkärçiligini ýatlatmalydyr. Diňe halkara jemgyýetçiliginiň ünsi ýagdaýyň ýaramazlaşmagynyň öňüni alyp biler” -diýdi.
TIPÇ
