Ähli türkmenleriň lideri her kimi bolmasada, Daşoguz halkyny halamaýar. Bu hakda isleýşiňiz ýaly köp çaklamalar bar bolsa-da, näme üçin halamaýandygyny hiç kim bilenok. Käbir adamlar bu halamazlygyň Daşoguz welaýatynyň (sebitiň) ýerli ilatynyň “asyryň ogurlygy” diýlip atlandyrylýan 40 million dollardan gowrak pul häzirki zaman pul geçiriş ulgamlarynyň kömegi bilen ýurduň Merkezi Bankynyň ammarlaryndan dolulygyna daşary ýurt banklaryndaky hasaplara geçirilmek işine gatnaşmagynyň netijesidigini öňe sürýärler.
Başga düşündirişler hem bar. Mysal üçin, ýerli analitikleriň belli bir topary Nyýazowyň Daşoguz welaýatynyň ilatyna garşy diskriminasiýasynyň esasy sebäbiniň ortaça ilatyň otuz göteriminden gowragyny emele getirýän we şu ýerde asyrlar, şeýle hem bu örtügiň Özbegistan Respublikasyna ýakynlygy ýaşap geçen etniki özbeklerdigine ynanýarlar. Türkmenbaşy bu ýurdy halamaýar, esasanam 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda bolup geçen wakalardan soň, belli bolşy ýaly, onuň janyna kast etmek synanyşyk edilenden soň. Soňra Türkmenistanyň resmi häkimiýetleri Özbek tarapyny Aşgabatda noýabr aýynda boljak wakalaryň öňüsyrasynda özbekleriň öňki premýer-ministriň orunbasaryny Boris Şyhmyradowa iki ýurduň serhedini bikanun geçmekde kömek edendigi bilen günäkärledi.
Häzirki wagtda welaýat ýurduň beýleki sebitleri bilen deňeşdirilende ähli tarapdan yza galýar. Bu ýerde, uly ýaşly ilatyň arasynda işsizlik derejesi, Maryda, Lebapda ýa-da Ahal welaýatlaryndan has ýokary. Ýaşlaryň arasynda has ýokary - dokuz ýyllyk mekdebi gutaran oglan-gyzlaryň 95 göterimi iş tapyp bilmeýär. Bu we beýleki ýiti sosial meseleler ýaşlaryň arasynda neşe gaçakçylygy, harytlary we materiallary goňşy Özbegistana bikanun getirmek, raýatlaryň jemgyýetçilik we şahsy emläklerini ogurlamak we jelepçilik ýaly jenaýatlaryň görnüşleriniň köpelmegi üçin amatly esas döredýär. "Jelepçiligiň ýokary derejede ösendigini bilýärin" diýip, Saparmyrat Türkmenbaşy Hormatly aksakallara we welaýatyň ýolbaşçylaryna Halk Maslakhatynyň ýokary wekilçilikli guramasynyň yzygiderli ýygnagynda aýtdy.
"Prezidentden muny eşidenimizde, gaty geň galdyk" -diýip, Köneürgenç şäherinden ähliumumy konferensiýa gatnaşyjylaryň biri Berdi aga K-ow ýatlaýar. - Ol şeýle diýdi - "siziň welaýatyňyzda". Welaýatymyz Türkmenistana degişli däl ýaly. Elbetde, ýaş türkmen aýal-gyzlar, başga girdeji çeşmesi bolmasa we bedenini pul üçin satarlar. Iş ýok, hiç zat gurulmaýar. Türkmenbaşynyň dabaraly açylyşynda bu desgalar häzirki wagtda hereketsiz ýa-da kuwwatynyň ondan birinde işleýär. Mysal üçin, 1990-njy ýyllaryň başynda uly janköýerlik bilen Türkmenbaşy Daşoguzda ýük awtoulag kran zawodyny açdy. Gelen güni gynanç bilen diňe bir ýük maşynynyň krany ýarym ýygnandy, hatda käbir bölekleri gurluşyk guramalarynyň iş maşynlaryndan aýrylmaly boldy. Ine! Daşoguz ýük awtoulag kran zawody mundan beýläk kran öndürmedi. Turba zawody bilen hem edil şonuň ýalydy. Satylan türkmen gazy üçin Ukrainadan iberilýän arassalaýyş ulgamy işe başlanda, Daşoguzdaky turba zawody işleýän ýalydy. Emma arassalamak arkaly metal üpjünçiligi bes edildi we ýüzlerçe işçi köçä taşlandy. Tahta etrabynda (häzirki Gürogly sebiti) olar guruldy we dabaraly ýagdaýda ýene-de Türkmenbaşynyň gatnaşmagynda ýadyma düşýär, üç ýüzden gowrak aýal işlemeli jorap fabrigini tabşyrdylar. Indi bu kärhanada we şu ýerde diňe 30 aýal işleýär, işçileriň özleri degişip, bir gezek ulanylýan jorap öndürilýär, ýagny ilkinji gezek ýuwmak üçin amatly.
Berdy aga K-ow garaşsyzlyk ýyllarynda Daşoguz welaýatynyň ykdysadyýetiniň pese gaçandygyny aýtdy. Welaýatyň çig pagta öndürijisi hasaplanýandygyna garamazdan, bu ýerde ýekeje dokma fabrigi ýok. Emma bu zawodlaryň we fabrikalaryň hemmesi paýtagtda, Ahal welaýatynda, nusgawy Ruhabat etrabynda we esasanam Gypjak obasyndaky prezidentiň maşgala mülkünde gurulýar. Daşoguz welaýatynyň ýaşlary, iş gözläp, Ahala ýa-da nebite we gaza baý Balkan welaýatyna gidýärler. Soňky birnäçe ýylda türkmen gazetleriniň üsti bilen çykan Daşoguz welaýatyndaky diskriminasiýa prosesini yzarlap bolýar. Aşgabadyň golaýyndaky Ýaşlyk obasynda kagyz fabrigi guruldy. Bir million tonna kuwwatly sement zawody Aşgabadyň golaýyndaky Kelatada ýerleşýär. Karbamid zawody - Tejende. Suwuklandyrylan gaz we agyz suw zawody öndürmek üçin gurnama Lebapda. Ýene bir karbamid zawody Maryda peýda bolar, ol ýerde eýýäm işleýän azot zawody bar. Daşoguzda Ruhnamanyň meýdançalarynyň we merkezleriniň gurlandygy, şäheriň girelgesinde arka derwezesi, tomusky amfiteatr, başga bir çüwdürim açylandygy barada az habar bar ...
Ýurduň prezidenti ähli welaýat merkezlerinde täze teatr binalaryny gurmak barada karara gol çekdi. Ähli gatlaklarda bu medeni merkezler daşary ýurt kompaniýalary tarapyndan gurlar we Daşoguzda näme üçindir teatr krizise sezewar bolan we betbagt durmuşy başdan geçirýän ýerli gurluşyk guramasy tarapyndan gurlar. Mysal üçin, Türkmenabatda we Arçabilde, Daşoguzda we tutuş welaýatda içilýän suw desgalary ulanylmaga berilýär, türkmenbaşynyň adyny göterýän birnäçe ilatly punktdan başga adamlar duz konsentrasiýasy 1500–5-den gowrak bolan suw içýärler. Her litr suw üçin 1700 milligram, Akdepe we Boldumsaz etraplarynda - 2000 mg / l-den gowrak, bu Bütindünýä Saglyk Guramasy (BSG) tarapyndan tassyklanan iň ýokary rugsat standartlaryndan on esse ýokary. Daşoguzyň ýaşaýjylary az ýaşaýarlar - 90 ýa-da ondanam köp ýaşan adamlar, barmaklarda sanap bolýar. Ilatyň köpüsi ýürek-damar kesellerinden, böwrek we peşew ýollarynyň kesellerinden, rak, bogun kesellerinden ejir çekýär.
Maliýe dolandyryş ulgamynda ençeme ýyl bäri işleýän bir garry adam: "Elbetde, biziň kynçylyklarymyzyň hemmesi türkmenbaşynyň syýasatlaryndan gelip çykýar" -diýdi. "Beýleki sebitlerden gelenleri işsizlik, agyz suwunyň hili, ekologiýanyň ýaramazlygy, ýerleriň duzlanmagy ýaly sosial problemalardan düýbünden alada etmeýän adamlary belleýär."
Şeýle pikir bilen ylalaşmak kyn. Şeýlelik bilen, garaşsyzlygyň ilkinji ýyllarynda sebitiň ýolbaşçylary hökmünde problemalary bilýän ýerli işgärler bellenen bolsa, indi şeýle wezipelere Aşgabat ýa-da Ahal welaýatyndan adamlar bellenilýär.
"Alty aýlyk synag möhletinde," garry maliýeçi bu pikiri dowam etdirýär, "Nyýazow tarapyndan bellenen her bir daşary ýurtly lider şahsy maýa goýmaga synanyşýar. Hiç kim halk hakda alada etmeýär. Ýolbaşçylary bellemek baradaky bu aýylganç tejribe dowam etse, her ýyl bir gün yza galan sebiti ikinji Özbek Andijanyna öwürjek welaýatda garşylyk mümkinçiligi artar.”
Gizlin garşylyk potensialy, hakykatdanam, türkmenleriň arasynda we Daşoguz welaýatynyň çäginde ýaşaýan iri özbek diasporasynyň arasynda ösýär. Häzirki wagtda welaýatyň öňdebaryjy nomenklaturasynda özbek lideriniň ýokdugy diýen ýaly. Daýhan birleşikleriniň (öňki kollektiw fermalar we döwlet fermalary), dokuz ýyllyk mekdepleriň we kiçi okuw jaýlarynyň ýolbaşçylary derejesinde-de özbekler ýolbaşçy wezipelerini eýelemek hukugyndan mahrum edilýär.
Milli azlyklaryň wekillerine garşy kemsidiji syýasat içerki gatlakdaky ýagdaýy partladyp, garaşylmadyk netijelere getirip biler.
“Oglum yzly-yzyna üç ýyl türkmen uniwersitetine girmäge synanyşdy, ýöne synanyşyklarynyň hemmesi başa barmady. Soň bolsa Özbegistanda okamaga gitdi, Daşkentdäki ýokary okuw mekdebini gutardy, ýöne alan diplomy Türkmenistanda ykrar edilmedi. Diplomly hünärmen iş tapyp bilmeýär. Bu näme üçin beýle? " Saparmyrat Nyýazow adyndaky etrapdaky Helleng obasynyň ýaşaýjysy Karim aga zeýrenýär.
“Çagalarymyzyň işi ýok. Iň pes aýlyk alýan wezipelerem ilki bilen türkmenler tarapyndan alynýar "-diýip, Tagta etrabynyň Izmukşir daýhan birleşiginiň ýapyk Gazagystan mekdebinde uzak wagtlap işlän pensiýa çykan mugallym muňa gaharlanýar. - Hukuk goraýjy edaralara, ýurduň ýokary okuw jaýlaryna barýan ýol türkmen däller üçin berk ýapyk. Elbetde, pul üçin hemme zady tertipläp bilersiňiz. Şonda olar başga milletdigiňize seretmezler. Ýöne para berip näçe wagtlap ýaşap bilersiňiz ?! Ýekeje zat galdy - taryhy watanyna, Gazagystana göçmek. Gazaklarymyzyň köpüsi muny edýär.” Daşoguz walaýatynyň türkmenleriniň arasynda nägilelik hem artýar.
“Býudjet guramalarynda işleýän işgärleriň tükeniksiz azalmagy, özbaşdak maliýeleşdirmäge geçirilýän kärhanalaryň we edaralaryň ýatyrylmagy ýa-da ýapylmagy, gazet-magazin žurnallara ýazylmak üçin aýlyk haklary, başlyk ýa-da ministr üçin doglan gün sowgady, komissiýa üçin bejergi üçin Çek ýa-da gaýtadan gözden geçirmek, metjit gurmak, däne we pagta meýilnamasynyň durmuşa geçirilmegine kömek etmek üçin gelen Aşgabatdan - bularyň hemmesi işleýän adamlary gaty gaharlandyrýar, hatda işsizlerem indi göriplik etmeýär - diýip, Annageldi A-dow aýdýar, kyrk ýaşly gurluşykçy. - Ertir işden aýryljakdygyna hiç kim ynanmaýar, her kim düşündirip bolmajak hemişelik gorky astynda ýaşaýar.
Hakyky durmuş, türkmen telewideniýesinde görkezilýänlerden gaty tapawutlanýar, indi adamlar ne telewizora seredýärler, ne-de gazet okaýarlar.”
Bu aralykda, ýagdaýyň gowulaşmagy alamatlary ýok. Tersine. Welaýatda täze senagat kärhanalaryny gurmagyň, goşmaça iş ýerleriniň döredilmeginiň ýerine, sosial we daşky gurşaw meselelerini çözüň, Baky Beýik Türkmenbaşynyň şahsyýetindäki merkezi hökümet Daşoguz welaýatynyň ýaşaýjylaryna garşy nurbatlary berkitýär, bu yza galan sebite erkin baryp görmegiň tertibini güýçlendirýär. Şu gün, welaýata girmek üçin paýtagtyň we Türkmenistanyň beýleki şäherleriniň ýaşaýjylary Daşoguzdaky garyndaşyndan çakylyk almaly we bu çakylyk bilen ýaşaýan ýerlerinde polisiýa bölümine gidip rugsat almaly, ondan soňra welaýata girmek hukugy berilýär.
Häzirki wagtda welaýatyň özünde köp esger bar. Daşoguz şäherinden etrap merkezlerine girýän we çykýan ýerlerde Döwlet ýol gözegçilik gullugynyň (DÝGG) postlary bar. Garaňkylygyň başlamagy bilen her bir sürüji ýa-da motosikl sürüjisi Döwlet salgyt gullugynyň postunda durmaly, resminamalary görkezmeli, ýörite jurnalda hasaba alynmaly we hereketiň maksady we ugry barada maglumat bermeli. Welaýatyň ýaşaýjylary-da pasport görkezmezden Türkmenbaşy sebitine girip bilmeýärler.
Goşun gullugyndan gelen 20 ýaşly ýigit: "Polisiýa ýagdaýynda ýaşaýan ýaly duýýarys" -diýdi. - Prezidentimiz öz halkyndan gorkýan ýaly, şonuň üçin repressiw enjamlaryny güýçlendirýär. Ähli ýerde işden çykarylýar we Milli Howpsuzlyk Ministrligi, Içeri işler ministrligi, prokuratura, kazyýetler, gümrük gullugy, Goranmak ministrligi we Döwlet serhet gullugy, Daşary ýurt raýatlaryny hasaba almak boýunça döwlet gullugy ulgamynda, tersine, işgärleriň sanynyň köpelmegi hasaba alynýar. Elmydama şahsyýetiňizi tassyklaýan resminama götermeli. Käte agşam öýden çykmakdan gorkýarsyňyz. Garakçylardan gorkman, egin-eşikli ýa-da raýat eşikli, güýç we ygtyýarly adamlardan gorkýarsyňyz.
Daşoguz welaýatynda ösen ýagdaý, sähelçe faktor, häkimiýetleriň oýlanyşyksyz karary bilen partlap biler. Işsiz we yzygiderli girdeji çeşmesi bolmadyk adamlar, hatda hiç zat tölemezden, gozgalaň turuzýarlar. Partlanan awtoulag üçin pul tölemäge taýyn ekstremist bar bolsa näme etmeli? Näçe adam "Allanyň söweşijileri" hataryna goşulmak isleýär?
Özüni Bahram diýip tanadan bir ýigit: "Köp" diýýär. Ýaşlaryň arasynda gaty bir nägilelik bar, bir uçgun ýeterlik. Welaýatyň şol wagtky häkimi Habybylla Durdyýewiň pagta hasyly döwründe Daşoguzdaky merkezi bazary ýapmagy we şähere barýan ähli ýollarda päsgelçilikler goýmagy buýran wagty ýadyňyzdamy? Onda näme boldy? 250-den gowrak adam, esasanam bazarda işlemek bilen ýaşaýanlar, şäheriň esasy köçelerine we şaýollaryna çykdylar. Soň gözegçilik edip bolmaýan mähelle etrap häkimliginiň binasyna gelip, Durdyýewiň ýanyna gelmegini isledi. "Komitetler" bolup geçen zatlaryň hemmesini wideo kamerada surata aldy, ýöne hiç kim ýalpyldawuk däldi, Türkmenbaşynyň bu gözegçilerinden gorkmady. Iki sagatdan soň ölümden gorkan häkim bazary söwda üçin açmagy, ýollardan ähli päsgelçilikleri aýyrmagy we ulaglary açmagy buýurdy. Indi käbir çynlakaý sebäpler, Andijanda bolşy ýaly, köçelere çykmak üçinem ýeterlikdir. Şahsy hereketleri etmäge taýyn ýigitleriň köpüsini tanaýaryn, başga biri pul teklip etse, bar bolan rejime garşy çykmak isleýänler has köp bolar“.
Çaga dogluş derejesi azalsa-da, Daşoguz welaýatynyň ilaty yzygiderli artýar. Häzirki wagtda bu ýerde 1 million 300 müňden gowrak adam ýaşaýar. Resmi statistika işsizleriň hakyky sany barada dymýar we sanlar bilen meşgullanýar.
Mysal üçin, ähli statistiki hasabatlarda ýaş işsiz öý hojalykçy aýal işleýär. Öýünde işleýändigi ýüze çykýar, şonuň üçinem ony işsiz hasaplap bolmaz. Ýa-da statistika sanlarynyň jebisleşmeginiň başga bir tassyklamasy. Oba ýerlerinde bir maşgala bir gektar ýer kärendesine alýar. Bu sahypa diňe bir maşgala agzasynyň adynda hasaba alyndy. Görnüşi ýaly, maşgalada işleýän we azyndan girdeji alýan biri bar. Asla ýok. Statistik hasabatlarda bu maşgalanyň ähli işe ukyply ulularynyň öz topraklarynda işleýändigi aýdylýar. Garaşsyz hünärmenleriň pikiriçe, Daşoguz welaýatynyň uly ýaşly ilatynyň arasynda işsizlik derejesi işe ukyply ilatyň umumy sanynyň 70-73 göterimini, ýaşlaryň arasynda eýýäm 90 göterim ýa-da ondanam köp. Merkezi hökümet ýakyn geljekde hiç zat etmeýän bolsa, işsizligiň şeýle ösmegi bilen, tiz wagtdan Özbek Andijanyň ykbalyny gaýtalap biler.
"Marketing we maslahat".
