Geçen ýekşenbe güni Türkmenistanyň mejlisine saýlawlar geçirildi. Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň 1-nji maddasy hökümeti prezident respublikasy hökmünde häsiýetlendirýär we 4-nji madda ygtyýarlyklary bölmek ýörelgesini yglan edýär. Muňa garamazdan, Türkmenistandaky mejlisi häkimiýetiň doly ygtyýarly şahasy hasaplap bolmaz.
Esasy zat, ähli möhüm meseleleriň bir ýa-da beýleki görnüşde respublikada bir adamyň - "Türkmenbaşy" adyna eýe bolan ýurduň prezidenti türkmen halkynyň lideri Saparmyrat Nyýazowyň islegi bilen çözülmegi däl. Türkmenistanda wekilçilikli häkimiýetleriň ulgamy häzirki zaman dünýä konstitusionizm tejribesinde meňzeşlikleri tapmak kyn görnüşde döredildi.
Türkmen parlamenti, Mejlis, diňe 50 deputatdan ybarat gaty ykjam organdyr. Soňky saýlawlar, maýoritar saýlaw ulgamynyň düzgünlerine laýyklykda bäş ýyl möhlet bilen geçirilýär. Türkmenistanyň bir partiýaly sistemasynyň bolmagy sebäpli proporsional ýa-da garyşyk saýlaw ulgamyny ulanmak eýýäm mümkin däl. Ýeke-täk syýasy partiýa, Türkmenistanyň Demokratik partiýasy, aslynda parlament ýaly, ýurduň syýasy durmuşynda möhüm rol oýnamaýar; SSKP-dan tapawutlylykda, onuň gurluşlary ne milli ýa-da ýerli derejede ösüş meýilnamalaryny düzmeýär, ne-de döwlet edaralarynyň işine gözegçilik etmeýär.
Häkimiýetleri bölmek ýörelgesini yglan edensoň, türkmen ýolbaşçylary özüni demokratiýanyň bu esasy mehanizmine eýermäge borçly hasaplamaýarlar, sebäbi Türkmenistanda parlamentiň manysyna hiç hili laýyk gelmeýän parlamentarizm ygtyýarlyklary aňsatlyk bilen tapyp bolýar. Mysal üçin, deputatlaryň saýlanmagynyň dogrulygyny kesgitlemek üçin Merkezi saýlaw komissiýasy ýa-da kazyýet gurluşlary däl-de, diňe Mejlislere ygtyýar berilýär. Türkmenistanda güýç edarasy hökmünde konstitusiýa kazyýetiniň düýbünden ýokdugy sebäpli, Mejlisler diňe bir kabul etmek, üýtgetmek däl, eýsem konstitusiýa we kanunlara düşündiriş bermek bilen özbaşdak amala aşyrdylar. Mejlisleriň aýratyn hukugy bolan Türkmen konstitusiýasy bu guramanyň prezidente döwlet baýraklaryny gowşurmak, şeýle hem hormatly, harby derejeleri we beýleki tapawutlary bermek hukugyny kesgitleýär.
Türkmenistanyň esasy tapawutlandyryjy aýratynlygy, bu ýerde "üstparlamentiň" - dünýäniň hiç bir ýerinde meňzeşligi bolmadyk ýörite güýç edarasynyň bolmagydyr. Emma, belli bolşy ýaly, Türkmenistanda ýokardan iberilen hakykaty - Beýik Türkmenbaşynyň sözüni köpden bäri tapýarlar. Dünýäniň ähli halklary "ýanwar" diýilýän zadyň nämedigine düşünýän bolsalar, Türkmenistanda ýalňyşýandyklaryna ynanýarlar we aslynda "Türkmenbaşy" aýy hakda gürleşýäris. Dünýäniň ähli halklary, şol bir wagtyň özünde kanunlary kabul etmäge hukugy bolan iň ýokary wekilçilikli häkimiýetiň parlamentdigine düşünýän bolsalar, Türkmenistanda olar munuň ýalňyşdygyna ynanýarlar, sebäbi Halk Maslahaty ýaly ( Halk Geňeşi).
Halk Maslahaty döwlet gurluşynyň täsin hadysasydyr. Kanuny statusy, bu organyň ygtyýarlyklary bölmek ulgamyna laýyk gelmeýändigini, daşynda durandygyny görkezýär. Saýlanan we bellenen adamlary, şol sanda beýleki häkimiýet şahalarynyň wekillerini öz içine alýandygy sebäpli, bu edara hiç hili ýagdaýda häkimiýet şahalarynyň arasynda deňagramlylyk bolup bilmez. Umuman alanyňda, 2003-nji ýylyň awgust aýynda kabul edilen konstitusion kanuna laýyklykda Halk Maslahaty 2507 agzany öz içine alýar. Bu san, Sowet döwründäki ýaly däp-dessur bolmasa, kanunlary ara alyp maslahatlaşmagyň adaty işini netijesiz edýär.
Şeýlelik bilen, Halk Maslahaty resmi wezipeden ybarat: Türkmenistanyň prezidenti, Mejlisiň 50 deputatynyň hemmesi, respublikanyň Ýokary kazyýetiniň başlygy, baş prokuror, ministrler kabinetiniň ähli agzalary, ýurduň welaýatlarynyň ýolbaşçylary, Aşgabat şäheriniň häkimi, sebitleriň we etraplaryň dolandyryş merkezi bolan şäherleriň häkimleri, etrap häkimleriniň ýolbaşçylary. Bu adamlar köplenç öz wezipelerine bir adam - prezident tarapyndan bellenilýär. Halk Maslahaty jemgyýetçiligine Demokratik partiýanyň, ýaşlar guramasynyň, kärdeşler arkalaşyklarynyň, aýallar birleşiginiň, beýleki jemgyýetçilik guramalarynyň ýolbaşçylary we Türkmenistanyň ýaşulularynyň wekilleri wekilçilik edýär. Bu organa hakykatdanam saýlanan ýeke-täk wekil "halk wekilleri" - ýurduň her sebitinden biri tarapyndan ilat tarapyndan saýlanan deputatlar.
Düzgün bolşy ýaly, Halk Maslahaty ýygnaklaryna ýylda bir ýa-da iki gezek ýygnanylýar, dowamlylygy birnäçe gün. Elbetde, beýle edara diňe bir kanun kabul edip bilmeýär we şol bir wagtyň özünde döwlet işlerini doly dolandyryp bilmeýär. Bu aralykda, Halk Maslahaty Mejlisden has köp güýje eýe. Mysal üçin, Türkmenistanda prezidentiň wezipesinden aýrylmagy (impiçment) teoretiki taýdan parlament - Mejlis tarapyndan däl-de, eýsem Halk Maslahaty tarapyndan köp sanly agzasynyň sesleriniň üçden iki bölegi bilen amala aşyrylyp bilner. Halk Maslahaty, Mejlisleriň we beýleki ýerli wekilçilikli güýçleriň ygtyýarlyklaryny wagtyndan öň ýatyrmaga haklydyr. Halk Maslahaty ýygnaklaryna, bellenen agzalaryň azyndan üçden iki bölegi gatnaşsa, kanuny hasaplanýar. Kararlaryň özi açyk ses bermek arkaly kabul edilýär.
Bu guramanyň işine 2004-nji ýylyň oktýabr aýynda geçirilen Halk Maslahatynyň on bäşinji ýygnagy bolup, oňa gatnaşyjylaryň hemmesi Saparmyrat Nyýazowyň alyp barýan içerki we daşary syýasatyny, şeýle hem "Salgyt"," Suw" we " Ýer" kodlaryny biragyzdan we doly tassyklady we goldady.
Bu organyň işini Halk Maslahaty başlygy dolandyrýar. Ol, Türkmenistanda doglan, 55 ýaşdan kiçi bolmadyk, döwlet dilini bilýän, soňky on ýylda Türkmenistanda hemişelik ýaşaýan we ýeňiş gazanan döwlet güýçleri we dolandyryş edaralarynda işleýän Türkmenistanyň raýaty bolup biler. Ýokary ygtyýarly, Halk Maslakhatynyň agzasy, Halk Maslahaty agzalarynyň bellenen sanynyň üçden iki bölegi bilen aç-açan ses bermek bilen saýlanan. Halk Maslahatynyň başlygy bäş ýyl möhlete saýlanýar. Bu wezipä şol bir Saparmyrat Nyýazowyň saýlanandygyny çaklamak kyn däl.
2003-nji ýylyň tomsunda Konstitusiýa üýtgetmeler girizilýänçä we Halk Maslahaty baradaky konstitusiýa kanuny kabul edilýänçä, Mejlisleriň ähmiýeti bir täsin ýagdaý bilen resmi taýdan kesgitlenýärdi: eger döwlet baştutany öz borçlaryny ýerine ýetirip bilmese, onuň borjy, ygtyýarlyklary täze prezident saýlanýança Mejlisiň başlygyna wagtlaýyn berildi. Häzirki wagtda bu ýagdaý ýatdan çykaryldy. Halk Maslahaty hemişelik ýokary mejlis boldy, bu guramanyň özünden başga hiç kimiň işini togtatmaga hukugy ýok. Nyýazow, prezidentlik wezipesinden aýrylsa-da, Halk Maslahatynyň başlygy bolup galar, bu bolsa ähli möhüm gözegçilik güýçlerini elinde saklajakdygyny aňladýar.
Şonuň üçin Mejlislerde geçen saýlawlar Türkmenistan üçin hakykatdanam möhüm waka däl. Bu saýlawlar ikinji gezek alternatiw esasda geçirilende - 131 kandidat 50 orna dalaş etdi, bu, elbetde, respublikadaky 90-njy ýyllaryň saýlawlarynyň hemmesinde bir kandidat bilen Sowet wersiýasyny gaýtalaýan ýagdaý bilen deňeşdirilende öňe ädimdir. Şeýle-de bolsa, hakyky alternatiwa ýüz tutýanlaryň sany bilen däl-de, eýsem dürli syýasy partiýalara degişliligi bilen döredilýär, bu Türkmenistanda beýle däl. Şonuň üçin respublikanyň üç milliona golaý saýlawçysy bir pozisiýa - döwletiň prezidentiniň ideýalaryna jedelsiz goldaw üçin ses bermäge mejbur bolýar. Ýene-de bir täsin hakykata ünsi çekmelidiris: deputatlara bellige alnan dalaşgärleriň hemmesi milleti boýunça türkmenler. Bu, respublikanyň etnik azlyklarynyň hiç biriniň Türkmen mejlisinde wekilçilik etmejekdigini aňladýar.
Irden sagat 10-a çenli saýlawçylaryň 30,12% -iniň ses berendigi geň däldir, sagat 12-ä çenli bu görkeziji eýýäm 61.38% boldy. Merkezi saýlaw toparynyň habaryna görä, 18.00-a çenli, ýagny saýlaw uçastoklarynyň ýapylmagy bilen saýlawçylaryň 76,88 göterimi ses berdi. Aslynda, diňe şu saýlawçylaryň gatnaşygy geçen saýlawlary öňki saýlawlardan tapawutlandyrýar. Galyberse-de, resmi maglumatlara görä 1999-njy ýylyň dekabrynda geçirilen saýlawlarda saýlawçylaryň 99,6 göterimi ses berdi.
Mejlisiň öňki çagyryşy ilkinji nobatda aşakdaky möhüm kararlar görnüşinde eden işlerini ýada saldy: Mejlis agzalary Nyýazowy ömürlik prezident hökmünde tassykladylar, oňa Türkmenistanyň Gahrymany diýen indiki at gowşuryldy, şol at Nyýazowyň merhum ene-atasyna hem berildi, "Ruhnama" kitabyny ýazandygy üçin prezident "Ruhybelent" ordeni we Magtymguly adyndaky halkara baýragy bilen sylaglandy.
Görnüşinden, Mejlisiň täze çagyryşy parlamentarizmiň şunuň ýaly möhüm wezipelerini ýerine ýetirerler.
Aždar Kurtow.
"Täze syýasat"
