"Tan" (Şweýsariýa), Bernard Bridel: "Sowet Soýuzynyň dargamagyndan 15 ýyl töweregi wagt geçensoň, syýasy repressiýa, ykdysady durgunlyk, garyplyk, daşky gurşawdan zäherlenmek ýaly sözler imperiýanyň giň ýerlerinde diňe ajy ýatda galmalydy. Iň erbet ýagdaýda ýeňiş gazanan liberalizmiň zarbasy astynda bu erbetlikleriň biriniň beýlekilerden has haýal yza çekilmegine garaşylýar.
Şeýle-de bolsa, Merkezi Aziýada hemme zat düýbünden başga. Munuň tersine, Halkara Krizis Topary (ICG) tarapyndan ýakynda çap edilen hasabata görä Özbegistan, Türkmenistan we Täjigistan bu dört keseliň täsirleriniň birleşýän ýagdaýy bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Netijede, Sowet Soýuzy döwründe bu üç ýurtdakylar bilen deňeşdirilende ilatyň aglaba böleginiň, esasanam oba ýerleriniň ýaşaýyş şertleriniň ýaramazlaşmagy. Bu hadysanyň özeninde ICG "Merkezi Aziýanyň näleti" diýip atlandyrýan pagta monokulturasy ýerleşýär.
Sowet döwründe meýilleşdirilen ykdysadyýetiň talaplaryny kanagatlandyrmak üçin intensiw ösen, 1990-njy ýyllarda Daşkentde, Duşanbe we Aşgabatda häkimiýet başyna gelen awtoritar rejimler tarapyndan şu güne çenli döwlet eýeçiliginde saklanyp galypdyr. Hytaý dünýäde gymmatly süýüm öndürýän esasy ýurt bolsa, Özbegistan ABŞ-dan soň ikinji eksportçydyr. Özbegistan, günbatarda türkmen goňşusy we gündogarda Täjigistan dünýä pagta söwdasy bilen 15 göterim tutýar. Üç ýaş döwlet üçin hakyky jennet mannasy - her ýyl takmynan 2 milliard dollar - hökümdarlary - hakyky satraplar - halklary bilen asla paýlaşjak däller.
ICG hasabatynda "Bar bolan önümçilik ulgamy, diňe bazar bahalaryndan arzan işçi güýjüni mobilizlemäge mümkinçilik berýän repressiw enjam bar bolsa mümkindir" diýilýär. Şeýlelik bilen, Merkezi Aziýanyň pagta öndürýän üç ýurdunda her ýyl hasyl almak üçin 7 we ondan uly ýaşly ýüzlerçe müň aýal we çagalar işe alynýar. ICG nygtaýar, tölegler gaty pes. Çaga zähmetini gadagan edýän özleriniň kabul eden kanunlarynyň ýerine ýetirilişi barada soralanda, häkimiýetler munuň meýletin işdigini we Merkezi Aziýa üçin däp bolan köpçülikleýin işiň, tutuş jemgyýetiň peýdasyna bolandygyny aýdýarlar.
Pagta monokulturasynyň sosial bahasyna goşulan başga bir katastrofiki çykdajy - daşky gurşawyň weýran bolmagy. Pagta plantasiýalary köp suw talap edýär. Şonuň üçin Sowet döwründe Merkezi Aziýada ullakan suwaryş işleri geçirildi, bu bolsa sebitdäki gidrologiki deňagramlylygy düýpgöter bozdy. Netijeleriň biri Aral deňziniň iki howuza öwrülmegi. Şeýle ýagdaýlarda bolşy ýaly, ICG Özbegistana we goňşularyna "monokultura" duzagyndan çykmaga kömek bermek üçin teklipler berýär. Ol üç ýurduň hökümetlerini ykdysadyýeti liberallaşdyrmaga we daýhanlara eýeçilik etmäge we pagtadan başga bir zat ösdürip ýetişdirmäge mümkinçilik berýän oba hojalygyny özgertmäge çagyrýar.
Mundan başga-da, ICG bar bolan rejimlere yslamçylygyň ýokarlanmagynyň howpy barada duýduryş berýär, bu pikir, syýasy we jemgyýetçilik ýagdaýy üýtgemese, aradan aýrylyp bilinmez. Şeýle hem ICG halkara guramalaryny adam hukuklaryny goramak, daýhan birleşiklerini goldamak we alternatiw ekinleri ösdürip ýetişdirmek üçin tagallalary güýçlendirmäge çagyrýar. Netijede, ICG Amerikan we Ýewropa hökümetlerini pagta pudagyna bäsdeşlige garşy subsidiýalary gysga wagtda azaltmaga çagyrýar.
ICG-iň Bişkekdäki Merkezi Aziýa bölüminiň müdiri Dewid Lewis gazetiň soraglaryna jogap berýär:
Sorag: Pagta ösdürip ýetişdirmek Merkezi Aziýada haçan başlandy?
Jogap: XIX asyrda, çar rejimi döwründe raýat urşy döwründe bes edilen Amerikan pagta üpjünçiligini çalyşmak. Sowet döwründe meýilleşdirilen ykdysadyýetiň talaplary sebäpli pagta ösdürip ýetişdirmek ep-esli güýçlendi.
S: Önümçiligiň gurluşy hakykatdanam sowet döwründe bolup galdymy?
O: Elbetde. Özbegistanda we Täjigistanda atlar üýtgese-de, ekin meýdanlaryna eýe bolmadyk daýhanlary işleýän köpçülikleýin fermalar ulgamy bar.
S: Bu sebit pagta ösdürip ýetişdirmek üçin amatlymy ýa-da köp suwuň manysyz we daşky gurşawa garşy hasyly ösdürip ýetişdirýärmi?
J: Bu düýbünden manysyz däl, howa ol ýerde gaty amatly, ýöne mesele bar bolan önümçilik gurluşy ýüzlerçe müň adamyň düýbünden kabul edip bolmajak sütemini aňladýar. Hususy kärhanalaryň bolmazlygy we jogapkärçiliksizlik daşky gurşaw meselelerine üns berilmezlige sebäp bolýar. Hiç zat üýtgemese, wagtyň geçmegi bilen oba hojalygy ýerleri ýok bolar.
S: Ýerli ýolbaşçylardan başga-da, pagta monokulturasyndan kim peýda görýär?
J: Pagtanyň köp bölegi günbatar iri kompaniýalaryna - Iňlis, Amerikan, Şweýsariýa we köpmilletli korporasiýalara satylýar.
S: Sarp edijiler ýagdaýy gowulaşdyrmak üçin näme edip bilerler?
J: Egin-eşik öndürijilerinden Merkezi Aziýanyň pagtasyny ulanýandyklaryny ýa-da haýsy şertlerde ösdürilip ýetişdirilendigini düşündirmegini talap edip bilerler. Şeýle pagtadan öndürilen harytlary satyn almakdan ýüz öwrüp bilerler.
S: Yslam howpy hakykatmy?
J: Yslamçy hereketler kän bir goldawdan peýdalanmasa-da, radikal pikirler geljegi bolmadyk käbir ýaşlar üçin alternatiwa öwrülip başlaýar. Repressiýa, awtoritarizm we ykdysady mümkinçilikleriň ýoklugy, ýerasty hereketleriň ösmegine goşant goşýar. Pagta monokulturasy bu nägileligi güýçlendirýär we iş gözlemek üçin göçmeli ilatyň arasynda yslamçy propagandasy gaty täsirli. "
Interfaks gözegçiligi.
