Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy, köp sanly we ygtybarly subutnamalara esaslanyp, Türkmenistanyň hukuk goraýjy edaralarynyň işgärleriniň tussaglar bilen baglanyşykly hereket edýän takmynan mehanizmini düzdi.
... Gynamalary amala aşyrýan işgärler neşe serişdelerini ýa-da spirtli içgileri öňünden köp ulanýarlar. Erkinlikden mahrum edilen ýerlerde her hepde bäş-alty tussag gynamalar we adamkärçiliksiz şertler sebäpli ölýär. Iýmitlenmezlik we bejerilmedik keseller sebäpli tussaglaryň ölendigi barada habarlar bar, belki-de häkimiýetleriň olara iýmit we lukmançylyk kömegini bermekden ýüz öwürmegi netijesinde. Ýylyň başynda THF tussag edilmezinden ozal 120 kg agramly bir tussagyň ölümi barada hasabat aldy. Ölen wagty tussagyň agramy 37 kg. Häkimiýetler tussagyň ölüminiň asyl sebäbini hiç wagt aç-açan boýun almazlar. Diagnoz adatça şeýle edilýär: damarlaryň açylmagy ýa-da neşe serişdeleriniň aşa köp dozasy. Lukman tussaglary aýda bir gezek görýär. Derňew üçin gan, otagyň ähli ýaşaýjylaryndan bir ulanylýan şpris bilen alynýar. Bir gezek ulanylýan şprisler gymmat. Tussaglara derman bermäge rugsat berilmeýär. Diş agyrsa, diňe sogurdylýar. Inçekesel bilen kesellänler türmeler doldy. Öňüni almak ýa-da bejermek mümkinçiligi ýok. Türmede oturan inçekeselli erkekler birnäçe aýlap bejergi alyp bilmeýärler. Türme ýolbaşçylary hassahanada esasan iş kesilen aýallar bilen doludygyna baglanyşykly bahana edýärler. Resmi şikaýatlar, düşündirişler kömek etmeýär.
Türmede bir tussagyň üstünde işlemeli bolsa, ilki bilen ýedi-sekiz adam kamerada saklanýar, olaryň arasynda maglumat berýänlerem bar. Galanlary elli töweregi tussagyň kameralarynda saklanýar. Kazyýet işine çenli üç ýa-da has köp aý, daşarky dünýä bilen hat alyşmak, duşuşyklar, azyk geçirimlere ýol berilmeýär. Şeýle-de bolsa, türme administrasiýasy garyndaşlaryndan pul almak üçin tussagyň egin-eşik, düşek, iýmit geçirmegine rugsat berip biler.
Kazyýetden soň tussag elli adama çenli saklanýan 5x6 ölçegli öýjüge geçirilýär. Tussaglar gezekleşip ýatýarlar. Krowat berilmeýär. Tutsaglaryň garyndaşlary düşek getirse, garawullar ýarysyny alýarlar. Tutsaghanada bitler, inçekesel, gaşynty adaty zat.
Olary kameradan irden altyda, günortan on ikide hajathana çykarýarlar. Beýleki wagtda diňe pul üçin nyrh 5000 manat. Hepdede bir gezek 30 minut gezelenç edýärler. Tomusda, yssy möwsümde bir öýjükde bolmak iň kyn. Bu döwürde tussaglaryň iň ýygy ölümi. Köplenç tussaglaryň ownuk zerurlygy plastik çüýşelere zyňylýar, hajathana äkidilende bolsa özleri arassalaýarlar. Şaýatlaryň sözlerine görä, esgerler asyl jeza berýärler: tussaglaryň haýsydyr biri esgeriň gaharyny getiren bolsa, ikinjisi çüýşelerden peşewi kameranyň içine dökýär. 40 dereje yssy, kamerada howa çalşygynyň ýoklugy we ammiak tüssesi tussaglary däli edýär.
Meýilleşdirilen gözlegler hepdede bir gezek geçirilýär. Garawullary gyzyklandyrýan zatlaryň hemmesini - iýmit, derman, öý goşlaryny ellerinden alýarlar. Tussaglaryň haýsydyr biri türmede saklanyş tertibinden nägileligini bildirse, polisiýa çagyrylýar. Gozgalaň polisiýasy hiç kime düşünmän yzly-yzyna urýar.
Tussaglaryň köpüsi türmäniň adamkärçiliksiz şertlerine garşy durmaýarlar we neşäniň dozasyny almak kyn bolmansoň, köpüsi türmede doly neşekeş bolýar. Dermanyň dozasyny islän wagtyňyz pul bilen satyn alyp bilersiňiz. Baýramaly türmesinde “Bombeý” atly kazarma bar. Bu ýerde islendik mukdarda islendik dermany satyn alyp bilersiňiz. Türme edaralarynda edil şol bir ýörite ýerler bar. Olarda neşe serişdeleriniň getirilmegi we satylmagy anyk kesgitlenendir.
Baýramalydaky türme, başgaça aýdylanda kabul ederlikli hasaplanýar. Barak şertlere we maliýe ýagdaýyna baglylykda dürli-dürli. Sekiz töweregi tussag 5x4 otagda saklanýar. Ýöne şeýle "merhemet" üçin her tussga aýda 50 000 manat tölemeli. Mundan başga-da, garawullar abatlamak üçin her hepde 10 000 manat alýarlar. Şeýle hem iş tapmak üçin pul tölemeli.
Görüşmek üçin tussagyň garyndaşlary bölümiň başlygyna 20 000 manat töleýärler. Gündelik we sagatlyk duşuşyklar koridorda ýa-da beýleki bäş-alty maşgalaly otagda bolýar.
Iýmit hemme ýerde birmeňzeş - suw bilen garylan galyndylar we çüýrük iýmitler. Elmydama açlyk sebäpli tussaglar iýmit hakda gozgalaň turuzýarlar. Garyndaşlaryna ýazan hatlarynda hemişe dürli iýmit getirmegi haýyş edýärler. Türmeleriň hemmesinde garyndaşlaryň getiren nahary tussaglara doly ýetip bilmeýär. Garawullar krakerlerden, çörekden, çaýdan başga ähli iýmitleri özleri üçin alýar. Garawullar tussaglary garyndaşlaryndan dürli azyk önümlerini, naharlara çenli getirmegi haýyş edip, soňra garawullar tarapyndan doly konfiskasiýa edilen ýagdaýlar bolýar.
Owadan-depe şäherinde täze türme taslanylanda, häkimiýetler ýörite ýerzemin kameralaryny taýýarlamagy teklip etdiler. Tussaglar olara "Gorbatyýe" diýýärler. Indi bu kameralar "terbiýelemek" maksatlary üçin ulanylýar. Bu öýjükler ýeriň aşagynda we topuk çuň suwuny öz içine alýar, potoloklar şeýle bir pes welin, tussaglar dik durup bilmeýärler. Beýleki türmeleriň ýolbaşçylary ylalaşyksyz tussaglary ýakyn wagtda "Gorbatyýe" kamerasyna geçiriljek diýip gorkuzýarlar.
Şol bir sebäp, häkimiýetler tarapyndan egoist maksatlar üçin ulanylýar. Mysal üçin, Tejen türmesinden başga birine geçirilmezligi üçin her aý 50 dollar tölemeli.
Häkimiýetleriň wekilleri rejime garşy çykýanlar, ygtybarsyzlar we galp jenaýat işlerinde günäkärlenýänleriň garyndaşlary bilen dabaralaşyp durmaýarlar. Prokuraturanyň işgärleri wagtal-wagtal bu tussaglara baryp, "iş" edýärler. Ilki bilen, söhbetdeşlik üçin özüne berk ynamy bolan we häkimiýetleriň wekilleri bilen öýnamaga synanyşmaýanlar çagyrylýar. Olary birnäçe sagatlap günüň astynda saklaýarlar we şol bir soraglary berýärler. Olara ömürlik türme tussaglygy, çagalara garşy jeza, ähli garyndaşlaryny, şol sanda garrylary yzarlamak howpy abanýar. Noýabr wakalarynda günäkärlenenler jenaýat diýilýän zadyň agyrlygyna baglylykda dürli türmelerde saklanýar. Olar hakda ähli maglumatlar gaty gizlin saklanýar. Garaşsyz çeşmeleriň we garyndaşlaryň köp sanly görkezmelerine görä, bu adamlara adalat diňe resmiýetde bolupdyr, derňew we aýyplama bolsa aç-açan nägilelik bilen.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
