Fokus gepleşigi
Geçen anna güni Wenada, Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň diwarlarynda saýlaw tehnologiýalarynyň we proseduralarynyň meselelerine bagyşlanan halkara konferensiýa tamamlandy. Şu günler Awstriýanyň paýtagtynda Merkezi Aziýa has köp üns berildi. Mundan başga-da, Saparmyrat Türkmenbaşynyň rejimine düýbünden garşy çykýan “Aýdynlyk” türkmen ýaşlar guramasynyň wekilleri ilkinji gezek konferensiýa gatnaşdy.
ÝHHG-a agza döwletleriň resmi wekiliýetleri, hökümete degişli bolmadyk guramalaryň onlarçasynyň wekilleri, Bu wekilçilikli forumdan başga-da ýygy-ýygydan gozgaldy, täze, ýaş türkmen oppozisiýa hereketine "Aýdynlyk" gatnaşyjylaryň arasynda ýüze çykmagy aýratyn galkynyş döretdi. Adam hukuklary boýunça halkara ligasynyň GDA ýurtlarynyň maksatnama koordinatory Piter Zalmaýew NV bilen söhbetdeşlikde şeýle diýýär:
PZ: Saýlaw prosesleriniň ÝHHG-nyň üns merkezinde durýandygyny bilýärsiňiz. Bu, Gyrgyzystanda bolup geçen wakalaryň netijesi, adalatsyz saýlawlaryň netijesinde respublikanyň prezidenti wezipesinden aýryldy we oppozisiýa, demokratik pikirli güýçler häkimiýete geldi. Indi prezident saýlawlaryna taýýarlyk görýärler. Şeýle ýagdaý Gruziýada we Ukrainada-da boldy. Indi hemmeler indiki ýolbaşçynyň kimiň boljakdygy bilen gyzyklanýar. Maslahatyň geçiriljek Wena Hofburg diwarlarynyň içindäki hyjuwlaryň güýçlüligini duýmak bolýar. Ynsan Hukuklary Bileleşigi üçin bu konferensiýa hem aýratyn, sebäbi bu ýerde Türkmenistandan gelen ýaş kärdeşlerimizi, talyplary garşylamaga ajaýyp mümkinçiligimiz bar. Şeýle ýapyk ýurtdan gelen ýaşlar ilkinji gezek şeýle çärä gatnaşmaga mümkinçilik aldylar. Bu ýaşlar guramasynyň agzalary ýurduň daşynda we içinde. ÝHHG-a gatnaşýan ýurtlaryň esasy wekiliýetleri, guramanyň wekilleri bilen birnäçe duşuşyk geçirdi. Aragatnaşyklar ýola goýulýar. Bu ýaşlar guramasynyň agzalary daşary ýurtda we içerde.Bu ýerde, Miloşewik rejimine garşy, häzirki döwürde Sowet Soýuzynyň giňişliginde birnäçe ýaşlar hereketi tarapyndan işjeň ýagdaýda tejribe alýan Serb "Otpor" guramasynyň agzalary hem göreşiň merkezinde.
Türkmen ýaşlar guramasynyň gelmegi, Türkmenistanda raýat aktiwistleriniň ýaşlar hereketiniň başlangyjy bolup biler diýip pikir edýärin.
Piter, konferensiýadaky wakalara gaýdyp gelip, umumy pikir alyşmagyň esasy pursatlary nämeler diýip pikir edýärsiňiz?
PZ: Köp wagt elektron ses bermek meselesine, ýagny tehnologiýalaryň özlerine we halkyň täze ses beriş tehnologiýalaryna bolan ynam derejesini ýokarlandyrmaga bagyşlandy. Hususan-da, Gazagystanyň resmi wekiliýeti özleri bilen birnäçe broşýura getirdi, olar bu respublikada saýlawlaryň adalatly we dogrudygyny subut etmäge synanyşýarlar. Ýöne meniň pikirimçe, bu respublikalar henizem öz hökümetiniň adalatly saýlaw geçirmek islegine ynanmagy üçin uzak wagtlap işlemeli bolýarlar. Gynansagam, bu entek Merkezi Aziýa ýurtlarynda görülmedi.
ÝHHG missiýalarynyň agzalarynyň, guramaňyzyň konferensiýa gatnaşmagyna goşant goşan "Aýdynlyk" wekiliniň çykyşyna nähili baha bererdiňiz?
PZ: Jogap diýseň oňyn. Bu adamlaryň ýüzünde ýakymly bir täsinlik gördüm - ahyrsoňy, ilkinji gezek Türkmenistandan gelen ýaşlar şeýle duşuşyklara gatnaşdylar. Dogrymy aýtsam: Olaryň başarnyklary, islegleri we habarlylygy meni haýran galdyrdy. Olar bilen duşuşanymdan soň, özümde şeýle adamlar bar bolsa umyt bar diýip duýdum. Ýurtda ýa-da daşynda ýaşasalar hem.
Gatnaşanlaryň sanawynda "Aýdynlyk" ýok ...
PZ: ÝHHG bilen ylalaşyk esasynda olar sanawa goşulmady, sebäbi bu adamlaryň häzirki wagtda Türkmenistanda ýaşamazlygyna garamazdan, garyndaşlarynyň yzarlanmalara sezewar edilip bilinjekdigini hemmeler bilýär. Muňa garamazdan, anna güni geçirilen umumy mejlisde Türkmenistandaky ýagdaý barada çynlakaý we sözli beýanat berdiler.
Maslahata gatnaşmakdan başga-da, türkmen ýaşlar guramasynyň agzalary Aýdynlyk, günbatar hökümete degişli bolmadyk ETG - Ýewraziýa geçiş toparynyň araçylygy arkaly birnäçe günbatar diplomatlary, hususan-da, Wenadaky Ýewropa Komissiýasynyň wekiliýetiniň başlygy Martin Landgraf bilen duşuşyklar geçirdi.Bu ýygnaklara umumy baha bermek hökmünde olaryň gatnaşyjysy, Merkezi Aziýada demokratiýany ösdürmek boýunça German jemgyýetiniň başlygy Maýkl Laubş:
ML: Günbatar Ýewropadan we ABŞ-dan gelen wekilhanalaryň agzalary bilen geçirilen söhbetdeşliklerden Gyrgyzystandaky wakalaryň Günbataryň Merkezi Aziýa has köp üns bermeginde uly rol oýnandygy aýdyňdyr. Indi birinji hatarda Gyrgyzystanyň we Gazagystanyň ýagdaýyna aýratyn üns bermek meselesidir. Gyrgyzystanda, eýýäm düýpli syýasy üýtgeşmeler bolup geçenligi sebäpli, Gazagystanda, şu ýylyň ahyrynda - indiki ýylyň başynda ol ýerde prezident saýlawlary geçirilmeli, şeýle hem Gazagystan 2009-njy ýylda ÝHHG-a başlyklyk etmekçi. Ýagny, gün tertibinde ilkinji nobatda Gyrgyzystanyň ýagdaýyna dowamly we oňyn täsir etmek, şol bir wagtyň özünde Gazagystany plýuralizme tarap ylham almaga synanyşmak. Gynansagam, Türkmenistan we Özbegistan ýaly ýurtlar häzir az ara alnyp maslahatlaşylýar.Ýöne biziň wezipämiz, Günbatar jemgyýetçilik guramalary hökmünde Gyrgyzystana we Gazagystana üns bermek bilen bir hatarda plýuralizmiň we demokratiýanyň Türkmenistan we Özbegistan üçin zerurdygyny ýatdan çykarmaly däldiris.
Türkmen ýaşlar guramasynyň wekilleriniň Wena sapary muňa nähili täsir etdi?
ML: Günbatar Ýewropa, Ýewropa Komissiýasy, EB-niň dürli ýurtlary Türkmenistanda syýasy howanyň üýtgemelidigini bilýärler. Aýgytly zat, Nyýazow rejimini syýasy platformadan berk tankytlamak niýeti bilen Nyýazow bilen gepleşik arkaly ulgamy üýtgetmek synanyşyklarynyň arasyndaky käbir dartgynlyk. Bu strategiýa beýleki ýurtlarda hem işlemegi mümkin, ýöne Türkmenistanda bu ugurda üstünlik gazanmak gaty kyn. Ýewropa Komissiýasyna käbir taraplaryň türkmen ýagdaýynda aýratyn üns berilmelidigi düşnüklidir. Birinjiden, bu bilim ulgamy, ikinjiden, saglygy goraýyş pudagyndaky ýagdaý, üçünjiden, Türkmenistanyň üsti bilen Günbatara baryp ýetýän neşe meselesi. Beýleki bir tarapdan, Günbatar henizem düşündirilmeli we ýurtda hökümete degişli bolmadyk guramalary tapmagyň kyndygyny ýa-da mümkin däldigine ynanmaly, bu ugurlarda täsirli hereket edip biljek. Meniň pikirimçe, bu diňe daşary ýurtlardan, Türkmenistanyň daşyndaky toparlara daýanmak we respublikanyň ýaşaýjylary bilen aragatnaşyk saklamak arkaly mümkindir. Bu nukdaýnazardan, ýaş türkmenleriň ÝHHG-nyň konferensiýasyna gelmegi aýratyn möhümdir, bu ýerdäki ýagdaý baradaky pikirlerini bu gurama we Ýewropa Komissiýasynyň wekilleri we birnäçe gatnaşyjy döwletiň wekilhanalary bilen geçirilen söhbetdeşlikde - Türkmenistanyň raýatlary bilen Günbatar Ýewropa ýurtlarynyň arasynda göni aragatnaşyk üçin başga ýol ýok.
Wenada, Aýdynlyk guramasynyň agzalarynyň biri, adynyň aýdylmazlygy şerti bilen NW-ä:
WW: Guramamyzyň esasy maksady dolandyryjy rejimi we Nyýazowy kanuny taýdan häkimiýetden aýyrmak. Ikinji maksat, Türkmenistanda demokratik jemgyýet gurmaga kömek etmek. Muňa ugurdaşlykda, wezipelerimiziň biri ýaşlarymyza bilim almaga kömek etmekdir. Sebäbi biziň ýurdumyz gaty ýaş. Ilatyň ep-esli bölegi 30 ýaşa çenli adamlar. Geljekde demokratik Türkmenistan gurmaly. Türkmenistanyň özünde-de ýokary hilli bilim almak mümkinçiligi ýok, dürli syýasy tehnologiýalar boýunça bilim alyp bilmeýärler. Iru-giç bu boşluga gireris. Işgärler indi taýýar bolmaly. Bu ýerde köp zat Günbatar döwletleriniň hoşniýetliligine we goldawyna baglydyr. Dürli bilim maksatnamalary bar we çagalarymyz hem olara gatnaşyp bilerler diýip umyt edýäris.
Bu guramanyň adyndan ÝHHG-nyň konferensiýasynda çykyş eden Aýdynlyk kärdeşi NW-ä interwýu berdi. Ilki bilen, ÝHHG-nyň diwarlarynda çykyş etmek bilen näme gazanmak islediňiz?
ŞŞ: Ilki bilen, çykyşymyzyň maksady, Türkmenistanyň halkyny we daşary ýurtlarda ýaşaýan türkmenleri birleşdirip biljek we netijede Türkmenistanda häkimiýetiň üýtgemegine sebäp bolup biljek şeýle güýçüň bardygyny dünýä habar bermek. Esasy üns geljekde başarnykly adamlaryň peýda bolmagyna ünsi çekýär, ýakyn wagtda kanunlara we hukuklara esaslanýan adaty döwlet gurmaklyga umyt baglaýarys.
Ýöne çynlakaý diplomatlary täze güýçdigiňize ynandyrmak üçin bu güýji tassyklaýan delilleri görkezmelimi?
ŞŞ: Birinji argument, Türkmenistanyň ilatynyň aglaba böleginiň ýaşlardygy. Biz bir jemgyýetden gelýäris, biz hem ýaşlar. Häzirki rejime garşy göreşmäge mümkinçiligiň bardygyna, munuň üçin ähli zerur şertleriň bardygyna düşünip bilsek, buny diňe ýaýratmalydyrys. Daşardan däl-de, içimizden adamlar bolanymyz üçin, häzir duran ýeke-täk sorag, garaýyşlarymyzy we isleglerimizi çynlakaý, köp sanly ýaşlar toparyna giňeltmek. Ynamly we yzygiderli hereketlerimiz bilen Türkmenistandaky ýaşlar üçin görelde bolarys.
Siziň pikiriňizçe, çykyşyňyza nähili täsir etdiler?
ŞŞ: Söhbetdeş bolanlaryň köpüsi bize goldaw bermek isleýändiklerini aýtdylar, geljegiň biziňkidigini aýtdylar.
"Otpor" guramasy bilen geçirilen şenbe duşuşygyňyzda, olaryň tejribesiniň siziň ýagdaýyňyzda ulanyljakdygyna we syýasy ýagdaýy üýtgetmek meselesini häzirki jemgyýetiň syýasy usullary bilen çözmäge bolan garaýşyna laýyk geldiňizmi? Mysal üçin, "Otpor" guramasynyň wekili Milos Milenkowiç Ýugoslawiýada bir wagtlar bu hereketiň Miloşewiç bilen söweşe däl-de, umuman raýat jemgyýetiniň işjeňleşmegine esaslanýandygyny aýtdy?
ŞŞ: Bu garaýyş dogry, sebäbi indi ähli erbetlikleriň Nyýazowdan gelip çykýandygyna ünsi jemleseň, ähli kynçylyklary bir adama günäkärleseň, gideninden soň hemme zadyň jadyly ýagdaýda boljakdygy baradaky hyýal dörediler. Hiç kim Nyýazowdan soň başga bir adamyň häkimiýete gelmejekdigini kepillendirmeýär. Ähli kynçylyklary bir adam bilen baglanyşdyrmasaňyz, bar bolan rejimi üýtgetmek, bar bolan meseleleri çözmek, adamlary düşünmäge höweslendirmek isleginiň üstünde işleýärsiňiz. Serbiýaly ýaş rewolýusiýaçylaryň tejribesi bilen tanyşmak bize umyt berdi. Aslynda, olaryň we biziň ýagdaýymyzyň köp umumylygy bar. Bir zadyň üýtgedilip bilinjekdigi baradaky gorkyny, ynamsyzlygy ýok etmegi başardylar. Ähli tejribelerini ulanyp bileris diýip bilmeris, ilki bilen synagdan geçirmeli - özümiz üçin gaty köp zat öwrendik.
"Otpor" guramasy bilen Aýdyňlygyň duşuşygyna Oppozisiýa Respublikan partiýasynyň liderlerinden biri Nurmuhammet Hanamow hem duşuşygyna gatnaşdy. Oňa görä:
NH: Aýdynlyk ýaşlar guramasynyň wekilleriniň "Otpor" guramasy wekili bilen duşuşygyny gaty peýdaly diýip baha bererdim. Elbetde, "Otpor" guramasy döredilende häzirki wagtda Türkmenistanda we Ýugoslawiýada ýagdaý düýbünden başga. Emma Türkmenistanda häzirki totalitar rejim döwründe-de birnäçe punktlar ulanylýar. Mundan başga-da, "Otpor" -yň tejribesi Nyýazowyň rejimi çalşylandan soň ýaş türkmen raýatlary üçin gaty peýdaly bolar! Biz hatda iň bolmanda Sowet döwründe we ondan soň Komsomol ýaşlar guramalarynda-da ýolbaşçylyga öwrenişdik. Bu lider butparaz bolmaly. Diktatorlygyň şu ýerden başlanýan ýeri. "Otpor" guramasy tertibi, gizlinlikde işlemegi (oppozisiýa partiýalaryndan tapawutlylykda Otpor hereketiniň ýekeje lideri ýokdy, aslynda bilelikde höküm sürýärdiler, ýolbaşçy wezipelerinde gezekleşýär. Bu çerçeweler şeýlelik bilen islendik işe taýýardy).
W.Wolkow
"Doýçe Welle"
