Türkmen aýallary sessiz kösenýärler.
Habarlar | 11 Mart 2005 |
Häzirki Türkmenistanda aýallaryň hukuklary konstitusiýada erkekleriň hukuklaryna deňdir. Şeýle-de bolsa, aýal-gyzlar üçin köp asyrlyk hukuklaryň ýoklugy türkmen jemgyýetiniň aýrylmaz bölegi bolmagyny dowam etdirýär.
Türkmenistanyň aýal-gyzlary üçin çynlakaý meseleleriň biri, esasanam maddy taýdan erkeklerden garaşsyz bolup bilmezlikdir.
Merkezi Aziýa respublikalarynda Sowet dolandyryşy astynda aýallary milli ykdysadyýete çekmäge synanyşdylar we bu olaryň azat edilmegine goşant goşdy. Aýal-gyzlaryň önümçilikdäki işi, ärine ýa-da ene-atasyna garaşlylygy aradan aýyryp, maliýe ýagdaýyna oňyn täsir etdi. Netijede, olara bolan garaýyş diňe bir jemgyýetde däl, eýsem maşgalada-da düýpgöter üýtgedi.
Aýal-gyzlaryň ykdysadyýete gatnaşmagy bilim we medeni derejeleriniň, hünär taýýarlygynyň yzygiderli ýokarlanmagyny talap etdi. Aýallara döredijilik ukyplaryny görkezmäge we ösdürmäge mümkinçilik berdi, durmuşlaryny has manyly we maksada okgunly etdi.
Türkmenistan garaşsyzlyk gazananyndan soň, Sowet döwrüniň dowamynda ýitirilen milli däp-dessurlaryny yhlas bilen janlandyryp başladylar. Aýallar ýene-de ojakda ýer aldy.
Ýakynda peýda bolan aýal-gyzlar merkezleri diýlip atlandyrylýan türkmen aýal-gyzlar üçin umumy hukuklaryň ýoklugy meselesini çözmeýär. “Türkmen aýal-gyzlarynyň dürli hukuklara şikaýat etmek däbi ýok, bir bölegi ene-atasynyň adamsyny saýlandygy sebäpli beýle hukugynyň bardygyny bilmeýändikleri sebäpli.
Soňky ýyllarda Türkmenbaşynyň birnäçe karary bilen halk hojalygynyň bilim we saglygy goraýyş ýaly däp bolan "aýal" sebitlerinde iş orunlarynyň sany ep-esli azaldy, şeýlelik bilen aýallaryň has garaşsyz bolmak ukybyna zarba uruldy.
Aşgabat şäheriniň etegindäki ýaş ýaşaýjy, Aşgabat Milli Ykdysadyýet Institutyny gutaryp, ejesiniň yzyndan gitmegi umyt etdi.
“Maşgalamda ejem bilen kakam hemişe önümçilikde işleýärdi, ejem bir wagtlar Leningrad politehniki institutyny gutardy. Öýümizde işleýän aýal adaty zat.”
"Men hem instituty gutardym we derrew durmuşa çykdym, ýöne adamymyň kakasy maňa işlemegi gadagan etdi, adamymyň meni ekläp biljekdigini we meniň işlemäge sebäbimiň ýokdugyny aýtdy. Edil şonuň ýaly, men öýe ideg etmeli, mallara ideg etmeli we çagalary terbiýelemeli. Bu meniň ýerim "diýýär.
“Men garşysyna gidip, garaşsyz hukugymy gorap bilerdim, ýöne ne adamym, ne-de garyndaşlarym maňa düşünmez. Aýal üçin maşgalanyň we abadançylygyň has möhümdigine ynanýarlar ".
Käbir aýallar ylalaşyk tapýarlar - maşgala ojagyny goldaýarlar we işlemäge synanyşýarlar.
“Maşgalalarymyz esasan köp, çagalar durmuşa çykanda ene-atalary bilen ýaşaýarlar. Köplenç aýallar köp bolan bir howluda birnäçe maşgala ýaşaýar "-diýip, Aşgabat şäheriniň ýaşaýjysy Laçyn aýdýar.
“Erkeklere şeýle uly maşgalalary üpjün etmek kyn we aýallar olara kömek edýärler - öý işleriniň bir görnüşi bolan senetçilik ussahanalary ýaly zatlary ýygnaýarlar we gurnaýarlar. Dürli önümler - haly we dokma dokaýarlar, milli köýnek tikýärler, keşde ýasaýarlar, milli matany - keteni dokaýarlar. Günde 15-18 sagat işleýärler.
Türkmenistanda aýallar öýüň daşyndaky erkekler bilen erkin aragatnaşyk saklasa gowy bolmaz, şonuň üçin aýallar, adatça, önümleriniň satuwyna gatnaşmaýarlar. Erkekler onuň bilen meşgullanýarlar. Şonuň üçin aýal henizem adamsyna, kakasyna, maşgala ýaşulusyna garaşly.
Türkmen erkekleri öz gezeginde däp-dessurlara ygrarlydyrlar, hatda jyns taýdan deňlik hakda eşitmek islemeýärler.
Üç çaganyň kakasy Batyr: "Meniň iki gyzym we bir oglum bar" -diýdi. - Iň ulusy öýde oturýar, ejesine öý işlerinde kömek edýär, iň kiçisi bäşinji synpda okaýar. Sekizinji synpdan soň, öýünde-de galar; ýaş gyzlarda mekdeplerde wagt ýitirjek zat ýok - öý işlerine kömek etsinler, ejelerinden öwrensinler. Bu olaryň esasy käridir. Emma seredersiň - beýlekiler institutlarda okaýarlar, makiýaž edip başlaýarlar, ýigitler olara seredýärler - maňa beýle utanç gerek däl.
Türkmenistanda beýleki öňki Sowet Merkezi Aziýa respublikalary bilen deňeşdirilende milli eşik geýmek däbi iň ýygydyr. Türkmen aýal-gyzlarynyň köpüsi uzyn milli köýnek geýýärler, kelleleri elmydama ýalyk bilen örtülýär. Käbirleriniň, esasanam ýaş gyzlaryň Ýewropalylar ýaly geýinmek islegi biwepalygyň alamaty hasaplanýar.
"Şäherde henizem biraz - gowy, ýöne obamyzda aç-açan ýeňi ýok ýa-da ýyrtyk köýnek geýseň, derrew ýeňil-häsiýetli aýal" hapa adyny "goýarlar. Adamsy ony öýünde jezalandyrar "-diýip, Aşgabat şäheriniň golaýyndaky obanyň ýaşaýjysy Maral aýdýar.
Soňky ýyllarda Türkmenistanda aýal goldaw merkezleri peýda boldy. Olaryň biriniň aktiwisti: “Köp ýyl bäri erkekler bilen deňlige ýetmäge synanyşýarys, emma häzirki wagtda gündogaryň erkekleri aýalyň olar bilen deň derejede bolmagyny islemeýärler. Şonuň üçin türkmen aýal-gyzlaryny goldamak üçin tutuş respublikada aýallar üçin merkezler döredildi we kömege mätäç her bir aýal şol ýere ýüz tutup biler".
Şeýle-de bolsa, aýallar köplenç öz hukuklaryndan bihabar ýa-da bilmek islemeýärler.
Aýallaryň goldaw merkeziniň müdiri: "Has gowşak jynsyň wekilleri," aýallaryň paýynyň "belli bir derejede görgi we sabyr elementini üpjün edýändigine ynanýarlar" -diýdi. "Bu, esasanam bilim derejesi pes we sosial kynçylyklar köp bolan oba ýerlerindäki aýallar üçin has dogry".
Gündogar aýallary üçin ýene bir ýiti mesele maşgaladaky zorluk. Gündogarda gadymy döwürlerden bäri aýal erkek adamyň emlägi hasaplanýar we oňa isleýşi ýaly seredýärdi.
“Maşgalada köplenç äriniň aýalyny urmagy we ertesi gün oňa ujypsyz sowgat getirmegi bolýar. Aýallar bagyşlaýarlar - diýip, aýallar merkezleriniň birinde psiholog aýdýar. - Köplenç aýal beýle adamsyny terk edip bilmeýär, esasanam kiçi çagalary bar bolsa we işlemeýän bolsa. Türkmen aýallary iň soňkusyna çenli çydaýarlar…”.
IWPR.
