Dönüklik baradaky giňişleýin kanunlar üýtgedilýänçä, syýasy tussaglaryň amnistiýa astynda boşadylmak mümkinçiligi bolmaz.
Inga Sikorskaýa, Bişkek (RCA № 533, 21-nji fewral, 2008)
Türkmenistanda geçirilen soňky amnistiýa döwründe ýekeje-de syýasy tussag boşadylmady. Ynsan hukuklaryny goraýjylar we hukuk alymlary, amnistiýa mümkinçiligini awtomatiki usulda aradan aýyrýan Watana dönükler baradaky kanun güýje girýänçä, munuň bolmazdygyny aýdýarlar.
2008-nji ýylyň 13-nji fewralynda Türkmenistanyň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow Türkmenistanyň Milli Baýdak gününiň bellenilmegi mynasybetli ömürlik azatlykdan mahrum edilenleri öz içine alýan 1269 adamyň günäsini geçmek baradaky karara gol çekdi. Bularyň hemmesi, 238 adamdan başgasy geçen ýyl 2006-njy ýylyň dekabrynda Saparmyrat Nyýazow ölenden soň häkimiýete gelen Gurbanguly Berdimuhammedowyň ýolbaşçylygynda günäkärlenenler boldy.
Türkmenistanyň Döwlet baýdak güni 19-njy fewralda bellenilýär, ýöne Berdimuhammedowyň beýany, kasam kabul edişiniň ilkinji ýyl dönüminde 14-nji fewralda metbugatda çap edildi.
Prezidentiň günäsini geçmek baradaky karary Berdimuhammedowyň her döwlet baýramçylyklarynda tussaglary boşatmak baradaky wadalarynyň ýerine ýetirilmeginde ilkinji ädim boldy. Türkmenistan birnäçe jemgyýetçilik baýramçylygyny belleýär, olaryň iň möhümleri Konstitusiýa güni (18-nji maý) we Garaşsyzlyk güni (27-nji oktýabr); şu ýylyň dowamynda has köp tussagyň boşadylmagy mümkinçiligi bar.
Şeýle-de bolsa, olaryň arasynda köp syýasy tussagyň, ýagny aç-açan syýasy sebäpler bilen jenaýat işlerinde günäkärlenýänleriň bolmagy az ähtimal.
Mysal üçin, sentýabr aýyndaky köpçülikleýin amnistiýa döwründe 9000 adam boşadylanda hiç bir möhüm syýasy tussagy bagyşlanmady. Bu, 2007-nji ýylyň awgust aýynda syýasy jenaýatda aýyplanýan 11 adamyň boşadylmagyndan soň döredilen umytlary puja çykardy.
Aklawçylar, ýokarda syýasy erkden başga-da, tussaglaryň boşadylmagyna ýene bir möhüm päsgelçiligiň - dönüklikde aýyplanmak üçin kanuny standartyň bardygyny aýdýarlar.
Bu kanun 2003-nji ýylda diňe beýleki ýurtlarda dönüklik hökmünde klassifisirlenen kanunlary däl-de, birnäçe jenaýatlary öz içine almak üçin üýtgedildi. Mysal üçin, bu aýyplama “Türkmenistanyň ilkinji we hemişelik prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň alyp barýan syýasatynda adamlara şübhe döretmek, ýurda syýasy ýa-da ykdysady zyýan ýetirmek synanyşyklary, işgärleriň şahsy bähbitlerini halkdan has ýokary goýmak islegi” ýaly düşnüksiz sözleri öz içine alýar.
Watana dönüklik "ýokardaky çäreleri taýýarlamakda we alyp barmakda kömek, şeýle hem habarly bolmak we degişli edaralara habar bermezlik" hasaplanýar.
Watana garşy dönüklikde aýyplanýanlar amnistiýa ýa-da günä geçiş hukugy bolmazdan ömürlik türme tussaglygyna höküm edilýär.
Türkmenistandan gelen aklawçynyň belleýşi ýaly dönükler baradaky bar bolan kanun islendik adama ulanylyp bilner.
Aklawçy: "Türkmen raýatlarynyň ýurtda bar bolan buýruga nägileligini bildirmäge hukugy bolmadyk halatynda jenaýat hökmünde häsiýetlendirilýän bu görlüp-eşidilmedik hukuk tertibi bar bolsa, ähli amnistiýalar manysyz bolar" -diýdi.
Dönük kanuny 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Nyýazowa döwlet agdarylyşygy we janyna kast etmek synanyşygyndan soň hasam berkidildi.
Soňky tussag ediş tolkunynyň netijesinde Watana dönüklik diýlip yglan edilen 55 adam gözenegiň aňyrsynda goýuldy we soňra bu madda laýyklykda häkimiýetler halamaýan ýokary derejeli işgärlerine we olaryň garyndaşlaryna garşy aýyplama bildirip başlandy.
Klan görnüşi bolan jemgyýetde garyndaşlara degişlilikde “kömek we raýdaşlyk” düşünjesini ulanmak täsirli gözegçilik guraly hasaplanýar.
"Bu ýa-da günäkärlenýänler bilen baglanyşykly ýörite hyzmatlara görkezme beren Nyýazow "7-nji nesile çenli tutuş maşgalasyna Watana dönüklikde" barlamagy maslahat berdi, şeýlelik bilen, [esasy aýyplanýanlardan] başga-da dönükler diýlip atlandyrylýan 20-30 adam tapyldy"-diýip, Bolgariýada ýerleşýän Türkmen Helsinki Adam Hukuklary Gaznasynyň ýolbaşçysy Täjigül Begmedowa düşündirýär.
Ýurduň ýapyklygy, kazyýet we jeza çäreleri sebäpli ýurtda dönüklikde günäkärlenýänleriň umumy sany barada takyk maglumat ýok.
Ynsan hukuklaryny goraýjylar häzirki wagtda azyndan 1000 adamyň ömürlik türme tussaglygyna höküm edilendigi bilen ylalaşýarlar.
Begmedowanyň pikiriçe, Berdimuhammedow syýasy erk görkezmeli we Nyýazow rejimi döwründe kabul edilen käbir kanunlaryň we düzgünleriň kemçiliklerini ykrar etmeli we olary ýatyrmaly.
Muňa garamazdan, Türkmenistandan gelen başga bir bilermen bu pikir bilen ylalaşmaýar: “Bu belli kararyň resmi taýdan üýtgedilmegi Gurbanguly Berdimuhammedowyň özünden öňki Nyýazowyň döwründe goýberilen ýalňyşlygy boýun alandygyny aňladyp biler. Täze prezident entek beýle ykrar edilmäge taýyn däl.”
Gollandiýada ýerleşýän Türkmenistanyň Raýat Demokratik Bileleşiginiň başlygy Wýaçeslaw Mamedow dönükler kanunynyň barlygyny "Berdimuhammedowyň eli bilen baglanyşdyrýar" we dönüklikde aýyplanýan öňki rejimiň tussaglaryna amnistiýa bermek mümkinçiligini döretmeýär.
Aşgabatly žurnalist bar bolan kanuny bozmak we hatda Watana dönükleri boşatmak "hiç hili zyýan bolmaz" diýen pikirini paýlaşýar.
Munuň üçin görelde bardygyny aýtdy. Geçen awgustda bagyşlanan 11 adamyň arasynda 2004-nji ýylda dönüklikde aýyplanyp, Türkmenistanyň öňki baş müftüsi Nasrullah ibn Ibadulla bar. 2002-nji ýylda Nyýazowa garşy janyna kast etmek synanyşygyna gatnaşmakda günäkär tapyldy, ýöne synçylaryň köpüsi bu türmäniň öňki kazyýet işlerinde berlen berk jezalara garşy aýdan sözleri we hökümetiň syýasatlaryny tankyt edendigi üçin jeza diýip hasaplaýarlar. Azatlyga çykarylanlaryň arasynda dönüklikde we dildüwşüge taýýarlyk görmekde günäkärlenen telekeçi Yklym Yklymow hem bar.
Ýerli hökümet işgäri, adynyň aýdylmazlygy şerti bilen bu ýekeje hadysa aýratyn many bermegiň ýalňyşdygyny aýtdy.
“Bolanda näme? - diýip, resmi aýtdy. -Köpçülikleýin azatlygyň bolmandygyny ýadyňyzdan çykarmaň, sebäbi Watana dönükler baradaky kanun henizem Berdimuhammedowyň geçmäge het edip bilmejek psihologiki päsgelçiligi bolup hyzmat edýär.”
(Söhbetdeşlik geçirilenleriň atlary howpsuzlygy üçin gizlenildi.)
Iwpr
