Çynlakaý mowzukda bahar ertekisi. Skeptikler (hemme zada ynamsyzlyk we şübhe bilen garaýan adamlar) ÝB we ÝHHG-nyň güýji ýok ýerlerde BMG üstünlik gazanyp bilmez diýýärler.
“Arifmetikanyň” manysyny bilmek üçin hünärmen matematik bolmak hökman däl: muny islendik mekdep okuwçysy size aýdyp berer. Arifmetiki ortaça sanlaryň jemini sanlaryna bölmegiň netijesidir. Iň ýönekeý mysal: iki san alyň, goşuň we netijäni iki bölege bölüň. Göçme manyda, düýpgöter garşy çykýan iki pikiri göz öňünde tutmagyň netijesinde belli bir “ortaça” çykyş, başgaça aýdylanda “altyn many” tapylýar.
Gysga wagtyň içinde Türkmenistanda we onuň töweregindäki wakalara bagyşlanan ýerli we daşary ýurt habar beriş serişdeleriniň neşirlerine we wideolaryna has içgin göz aýlamak ýeterlikdir we zerur “gahrymanlar” derrew we aç-açan peýda bolar.
"Termin" №1
RLDP (Russiýanyň liberal demokratik partiýasy) lideri Wladimir Žirinowskiniň Türkmenistana eden sapary sözüň doly manysynda türkmen jemgyýetini geň galdyrdy. Galyberse-de, ýumşak söz bilen aýdylanda, sözleriniň käwagt gapma-garşylyklydygyny hemmeler bilmeýär. Birnäçe wagt öň rahatsyz WWŽ: “Merkezi Aziýa respublikalary ýok! Merkezi Aziýa Federal sebit! Ýogsam öz pikirlerini tapdylar: Özbegistan, Gyrgyzystan, Täjigistan, Türkmenistan, Gazagystan ...” Düşünýän zat, gyzgyn gürleýjiniň duýgulardan elmydama ýüregi gysylýar, ýöne olaryň aýdyşy ýaly bir söz serçe däl! Netijede, garaşsyzlygy ýitirmek umydy, ýöriş şadyýanlygy bilen beýan edilse-de, Gazagystanyň we Gyrgyzystanyň daşary syýasat bölümleriniň Moskwa resmi bellikleri ibermegine sebäp boldy, onda RLDP-iň ýolbaşçysynyň iki halkyň milli duýgularyny kemsidilendigini we "jenap Žirinowskiniň diplomatik çärelere garşy şahsyýeti" ulanmak kararyny yglan etdiler.
Elbetde, Aşgabatdan rus syýasatçysynyň beýle sözlerine hiç hili täsir bolmady. Meniň pikirimçe, olar hakda hiç kim eşitmedi, hatda prezidentiň özi-de, şonuň üçinem eziz myhmanyna begenip ellerini açdy. Myhman Gurbanguly Berdimuhammedowy saýlamagynyň dogrulygyna şübhe döretmedi. Ol şeýle öwgi üýşmeleňini, köp gulak ýakymly öwgüleri aýtdy welin, diňe bir "Halkyň hormatly ýaşulysy" adyna mynasyp däl ýalydy. Şeýle PR-y "Gahryman" üçin gynanamok! Görnüşi ýaly, prezidentiň ýokary medeniýeti we ussatlygy sebäpli Türkmenistan dünýäniň iň gülläp ösýän döwletleriniň birine öwrülip bilýär we köp sanly dünýä döwleti öz ösüşinde görelde alyp biler!
Belarusyň prezidenti Aleksandr Lukaşenko hem şeýle pikirde: “Türkmenistan diňe bir özygtyýarly we gülläp ösýän döwlet gurmakda täsirli üstünlikler gazanyp bilmän, häzirki wagtda ýurt bökdençlikler bilen ösýär we muny diňe aýdyşymyz ýaly ak göriplik bilen göriplik edip bolýar” (" Bitaraplyk syýasaty: parahatçylyk, howpsuzlyk we ösüş üçin halkara hyzmatdaşlygy" atly halkara konferensiýadaky çykyşyndan, Aşgabat, 2016-njy ýylyň dekabry).
Ine, Türkmenistanyň BMG Adam Hukuklary Komitetine beren hasabatyndan aşakdaky setirler: “Uly göwrümli yzygiderli özgertmeler netijesinde bitaraplyk derejesine eýe bolan köp ýyllaryň dowamynda Türkmenistan täsirli üstünlikleri gazanmagy başardy, ilkinji nobatda, emele geldi we döwletliligi berkitmek, durnukly ykdysady ösüşi üpjün etmek, ilatyň derejesini we durmuş derejesini ýokarlandyrmak, ýurduň halkara arenasyndaky abraýyny güýçlendirmek ... Türkmenistan adam hukuklarynyň doly durmuşa geçirilmegi üçin zerur bolan syýasy, ykdysady, hukuk we azatlyklar ýaly beýleki şertleri üpjün edýär. Konstitusiýa laýyklykda, Türkmenistan şahsyýetiň erkin ösmegi üçin şertleriň döredilmegini üpjün edýär, durmuşy, abraýy, mertebäni we erkinligi, şahsy bitewiligi, raýatyň tebigy we aýrylmaz hukuklaryny goraýar."
“Termin” №2
“Freedom House”, “Nations in Transit 2017” (“Tranzit ýurtlary 2017”) hasabatynda: Türkmenistan Merkezi Aziýada iň bir erkin däl ýurt, tebigy baýlyklardan gelýän girdejileri syýasy durnuklylyk we howpsuzlyk gurluşlarynyň ähli ugurlaryna aralaşmak üçin maliýeleşdirýän kärendeçi döwlet. Türkmenistanyň konstitusiýasyna girizilen üýtgetmeler Prezident Berdimuhammedowa möhletini uzaltmak mümkinçiligini berdi, ýöne durmuş-ykdysady çökgünligiň çuňlaşmagy onuň rejiminiň durnuklylygyna howp abandyryp biler. Türkmenistanda syýasy plýuralizme diňe kagyz ýüzünde rugsat berilýär we ýerine ýetirilip bilinmeýän talaplary öz içine alýandygy sebäpli bar bolan kanunlar iş ýüzünde ulanylyp bilinmez. Kazyýetler häkimiýetleriň yzygiderli basyşy sebäpli dogry işlemäge we konstitusiýa borçlaryny ýerine ýetirip bilmeýärler we adam hukuklaryny goraýjylary we rejime garşy çykýanlary ýalan aýyplamalar bilen günäkärläp, talaplaryny ýerine ýetirmäge mejbur bolýarlar. 100 müň ilata (583) tussagyň sany boýunça Türkmenistan ABŞ-dan soň ikinji ýerde durýar. Korrupsiýa we garyndaşparazlyk Türkmenistanda kök urýar. Garyndaşlary köp bolan prezident mirasdüşerinden tapawutlylykda köplenç olary ýokary wezipelere çykarýar.
"Türkmenistanda häkimiýetleriň syýasatyny tankytlaýan her bir adam yzarlanmak, tussag etmek we azatlykdan mahrum etmek howpy astyndadyr"-bu setirler Merkezi Aziýanyň 13 adam hukuklary guramasynyň Bilelikdäki beýanyndan.
“Döwlete degişli däl guramalaryň maglumatlaryna görä, soňky 15 ýylda Türkmenistandaky türme ulgamynda ýüzden gowrak adam ýitirim boldy. Häkimiýetler olary özleri üçin howp hasapladylar we doly izolýasiýa sezewar etdiler. Tussag edilenden we kazyýet işinden bäri hiç kimiň, ne garyndaşlarynyň, ne-de aklawçylaryň, ne-de halkara guramalaryň wekilleriniň nirededigi, saglyk ýagdaýy, hatda diridigi ýa-da ýokdugy barada maglumat ýok. Olaryň köpüsi 13 ýyldan gowrak wagt bäri üzňelikde saklanýar. Türkmen hökümeti olary ýitirim bolmagyň pidasy etdi we maşgalalaryny şübheli gynamalara sezewar etdi, şeýlelik bilen halkara we milli kanunlar boýunça borçlaryny düýpgöter bozdy" (Zor bilen ýitirim bolan pidalaryň Halkara güni üçin “Olary diri görkeziň!” Adam hukuklary kampaniýasynyň beýany, 2016-njy ýylyň awgusty).
ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň hasabatyndan: “Esassyz tussag etmek we tussaglykda saklamak, zor bilen tussag etmek, gynamak, raýat azatlyklarynyň bozulmagy, şol sanda din, söz, metbugat, ýygnak we hereket azatlygynyň çäklendirilmegi we raýatlaryň öz hökümetini erkin we adalatly saýlamaga mümkinçilikleriniň ýoklugy.” Syýasy goşmaçalaryň barlygynda saýlawlar adam hukuklarynyň esasy meseleleri boldy. Ynsan hukuklarynyň beýleki yzygiderli aladalary adalaty inkär etmek we adalatly kazyýet işi, şahsy durmuşyňy, öýüňi we hat alyşmagyňy esassyz bozmakdy. Çynlakaý meseleleriň biri, internete we käbir web sahypalaryna we beýleki maglumat çeşmelerine girmek üçin çäklendirmeler bolup galdy. Aýal-gyzlara garşy diskriminasiýa we zorluk, adam söwdasy, şol sanda pagta hasyly möwsüminde hökümetiň buýrugy bilen mejbury zähmeti ulanmak, birleşmek azatlygyny çäklendirmek, Aşgabat şäheriniň ýaşaýjylaryny zor bilen kowmak we öýlerini ýykmak ýaly zatlar bardy. Hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri we beýleki döwlet edaralary jezasyz hereket etdiler. Döwlet işgärleriniň adam hukuklarynyň bozulmagy üçin jogapkärçilige çekiljekdigi barada habar ýok ".
Bu öňdebaryjy dünýä döwletiniň daşary syýasat bölüminiň pikiri. Ynha, 10 ýyl soň taryhy watanyna gelen Türkmenistanyň öňki ýaşaýjysy bolan adamyň şahsy pikiri:
“Berdimuhammedowyň döwründe türkmenleriň, meniň bilen ulalyp, kiçijikden degişen türkmenleriň nähili erbetleşendigine haýran galdym. Olaryň hemmesi nämüçindir gorkuzylýar, garaňky, şübheli, hatda öz kölegesindenem gorkýarlar. Ozallar diňe goňşusynyň öýüne baryp, dostuňyzyň çaý içip, durmuş hakda söhbet edip durmagy mümkindi. Indi hiç kim myhmanlary görmeýär, her kim öz kiçijik dünýäsinde ýaşaýar we hiç kim bilen gepleşmezlige synanyşýar. Köne endikden köp adama baryp gördüm, ýöne içimde eýesiniň özüni nädip azap edýändigini duýýardym: diýýärler, näme üçin görkezdi, belki bir sebäbe görä, biz ondan ägä bolmaly, gaty köp gürleşmeli däl, kim bilýär, ýaşlarymyzyň dosty. Türkmenleriň biýle düýpgöter üýtgemegi maňa ýabany ýalydy.”
Jemi
Pikirleri düýbünden garşy! Iki “termini” jemleýäris, netijäni iki bölege bölýäris we alýarys ... daşarky abadançylyk bilen içerki pese gaçmagyň arasyndaky uly bir mesele. Sorag, ony çözmegiň kyn wezipesini kim öz üstüne alar.
Saýlawlara seredeliň. Ýewropa Bileleşigi HIY - “ÝB-Türkmenistan Hyzmatdaşlyk we Işewürlik Ylalaşygy” baradaky şertnamany 15 ýyl yza süýşürýär (!). Mälim bolşy ýaly, tassyklanmak mümkinçiligi meselesini oňyn çözmek üçin Ýewropa Parlamentiniň sanksiýalary talap edilýär. Ýewropa Parlamenti hem öz gezeginde şu Ylalaşygy baglaşmagyň aýrylmaz şerti hökmünde Türkmenistanda adam hukuklarynyň ýagdaýyny gowulaşdyrmagy talap edýär.
Bu meselä indiki gezek garamagyň öňüsyrasynda Ýewropa Parlamentiniň agzasy Urmas Paet adam hukuklarynyň bozulmagy, hususan-da mejbury ýitirim bolmak barada Ýewropa Komissiýasyna haýyş bilen ýüz tutdy. “Türkmenistanda mejbury ýitirim bolmak meselesi birnäçe gezek gozgaldy, netijede ýurduň häkimiýetleri daşary ýurt diplomatlaryna tussaglar bilen duşuşmaga rugsat bermegi wada berdiler, ýöne bu entek amala aşyrylmady we wadalar wada bolup galýar. Tussaglara şeýle çemeleşilmegi halkara şertnamalarynyň we Türkmenistanyň kanunlarynyň bozulmagydyr we Ýewropa Bileleşigi ýagdaýy üýtgetmek, zor bilen ýitirim bolmagy bes etmek we tussaglaryň maşgalalary we aklawçylary bilen habarlaşmak, şeýle hem halkara synçylaryň türkmen türmelerine girmegi mümkinçiligini üpjün etmek üçin ähli mümkinçiliklerden peýdalanmalydyr."-diýdi. Ýewropa Bileleşiginiň daşary gatnaşyklar we howpsuzlyk syýasaty boýunça wekili Frederika Mogherini onuň haýyşyna şeýle jogap berdi: “Biz ýagdaýa ýakyndan gözegçilik edýäris. Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýy we Ýewropa Bileleşigi bu meseläni gozgamak üçin ähli mümkinçiliklerden peýdalanýar. "
19-njy aprelde, Ýewropa Parlamentiniň wekiliýetiniň Türkmenistana saparynyň öňüsyrasynda deputatlar raýat jemgyýetiniň wekilleri we adam hukuklary aktiwistleri bilen däp bolan ýygnak geçirdiler. Hususan-da, Demokratik Raýat Bileleşiginiň wekili Wýaçeslaw Mamedow öz ugruny aýtdy: ÝB-niň Türkmenistan bilen hyzmatdaşlygynyň islendik giňeldilmegi şertleriň ýerine ýetirilmegine esaslanmalydyr we diňe şondan soň Türkmenistanyň demokratik ösüş ýoluna taýyndygyny ýa-da ýokdugyny kesgitläp bolar diýip, söwda we ykdysady hyzmatdaşlyk arkaly demokratiýa ýetmäge synanyşmagyň "ahyrky syýasat"- dygyny aýdyp sözünün üstüne goşdy.
Deputat Heidi Hautala hem öz gezeginde 2011-nji ýylyň 26-njy ýanwarynda EP Daşary işler komitetiniň Türkmenistanda adam hukuklarynyň berjaý edilişine gözegçilik etmegiň mehanizmini döretmegi maslahat berýän kararyny ýada saldy we beýle mehanizmiň amala aşyrylmaýandygyna lapykeçlik bildirdi. Ýewropa Bileleşiginiň daşary syýasatyny dolandyrýan we bilelikdäki ygtyýarlyklaryndaky meseleler boýunça Ýewropa Komissiýasy bilen hyzmatdaşlyk edýän Ýewropanyň Daşarky Hereket Gullugy (ÝDHG) bu mehanizmi "ÝB guramalarynyň balansyny ýoýmak" diýip ykrar etdi.
Ýewropa Parlamentiniň agzalary bilen raýat jemgyýetiniň wekilleriniň arasynda geçirilen ýygnakdan soň metbugat beýanaty berildi, adam hukuklarynyň goralmagy ÝB bilen Türkmistanyň arasynda has ýakyn gatnaşyklar üçin zerur şert bolup durýar.
Ýewropaly parlamentariler indiki tapgyra gatnaşmak üçin Türkmenistana baranlarynda nähili netijä gelendikleri ýakyn wagtda belli bolar.
Birnäçe ýyl mundan ozal, ÝHHG resmi taýdan Aşgabatdan Warşawa çenli adam ölçegleri ýygnagy üçin wekilleri özüne çekmegi başardy we bu "hyzmatdaşlygyň" gowşak görnüşini bozmakdan gorkýan ýaly. Türkmen tarapy adatdan daşary täsirli hyzmatdaş boldy: wekilleri ýygnaga gatnaşyjylaryň arasynda oppozisiýa agzalaryny ýa-da adam hukuklaryny goraýjylary gören badyna, käwagtlar hatda Warşawa barmak isleýändiklerini hem bilýärler we delegasiýa derrew dogduk mekany Aşgabat şäherine tarap ugraýar. Hudaý saklasyn, olaryň haýsydyr biri Türkmenistanda adam hukuklarynyň bozulmagy bilen baglanyşykly meseleleri ÝHHG-nyň münberinden çykyş etmäge başlasalar: alyp baryjy garaşylmadyk ýagdaýda özüniň terrorist, jenaýatçy ýa-da neşekeş hökmünde hasaba alnandygyny we jemgyýet üçin uly howp döredýändigini duýdansyz öwrenip biler.
Şeýle-de bolsa, ÝHHG-nyň türkmen häkimiýetlerine garşy käýinçleri wagtal-wagtal eşidilýär. Birnäçe delegasiýa Türkmenistandaky ýagdaý barada öz pikirlerini aýtdy. Türkmen rejimini yzygiderli tankytlaýanlaryň biri ABŞ-nyň ÝHHG-daky missiýasynyň öňki başlygy, ilçi Daniel Baýer: “Biz Türkmenistan hökümetini, esasanam tussaglar babatynda adam ölçegleri baradaky borçnamalaryny has netijeli we doly durmuşa geçirmäge çagyrýarys"-diýdi. ÝHHG-nyň metbugat azatlygy boýunça wekili Dunýa Mijatowiç hem maglumat almak we ýaýratmak azatlygynyň hukuklarynyň bozulmagy barada birnäçe gezek çykyş etdi.
ÝHHG-nyň we ÝB-niň hem adam hukuklary guramalary bilen yzygiderli aragatnaşyk saklaýandyklaryny bellemek gerek, bu ýagdaýa gowy düşünýärin. Muňa garamazdan, türkmen resmileri bilen aragatnaşyk saklanda, olaryň wekilleri Russiýanyň Daşary işler ministri Sergeý Lawrowyň aýdyşy ýaly “oňyn keýpiňi bozmazlyk üçin” “ýiti hereketlerden” gaça durmaga synanyşýarlar.
GDA we ÝB-den tapawutlylykda GDA, adatça, aýdyşy ýaly “iş içinde däl”: Türkmenistan öňki Sowet respublikalarynyň guramasynyň agzasy bolup, Arkalaşygyň esasy resminamalarynyň köpüsine öz gollaryny goýmaýar we şonuň üçin hiç zady durmuşa geçirmeýär. Mundan başga-da, ozal ýedi ýyldan gowrak wagt bäri Russiýanyň Daşary aňtaw gullugyna ýolbaşçylyk eden GDA-nyň ýerine ýetiriji sekretary Sergeý Lebedew, hakyky adam hukuklary ýagdaýyna düşünmek wezipesini goýmady, tersine, “halkyň parahatçylygy, durnuklylygy we respublikanyň öňe gidiş ösüşi üçin ugruny saklamak islegini” gördi.
ABŞ-nyň Döwlet departamenti Ukraina, Siriýa, YDS we Talyban meseleleri bilen ýakyndan gyzyklanýar we entek Türkmenistana baryp ýetmedi.
Mundan başga-da, türkmen häkimiýetleri dürli görnüşli daşary ýurtly myhmanlara täsir etmek üçin ygtybarly gural döretdiler: ak mermerli şäherleri görmek, şol bir WWŽ belläp geçişi ýaly, köşeşýär we görnüşine görä, olardan biri däl. Mundan başga-da, dünýä proletarynyň ýolbaşçysynyň aýdyşy ýaly, Ahal-Teke atlary, milli türkmen halylary we gözellikleri başga bir waka bolsa, şol gülgüne, bulutsyz täsiriň “üç çeşmesi we üç bölegi” gadyrly myhmanlarymyza güýç we bagt topragyndan alynýar. Gözüňi rahatlyk bilen alyp bolmaýan, üzüm meýdançalaryndan ýykylyp oňaýly jaýlaryň ýerinde gurulan Ak mermerli myhmanhanalary we “beýik binalary”, atlary, halylary, kümüşleri bolmadyk ýönekeý adamlaryň ýaşamagynyň nähili kyndygyny subut etmäge synanyşyň!
Bu usul bilen köp zähmet talap edýän bu meseläniň çözgüdi, dünýä jemgyýetçiligini Türkmenistany “dünýäniň iň gülläp ösýän döwletleriniň biri” diýip düşünmek baradaky düşünjeden mahrum etmek diýen netijä geldik, Adam hukuklarynyň alhliumumy Jarnamasyna esaslanýan türkmen ýolbaşçylaryna bu hukuklaryň kanuny, üýtgewsiz we adalatlydygyny, 1948-nji ýylda düzülen BMG-e gönüden-göni degişlidigini öwretmek, medeniýetli jemgyýetiň agza döwletleriniň özüni alyp barşynyň şol ýörelgelerini paýlaşýaryn, häzirki wagtda garaşsyz bitarap Türkmenistanda buňa her kim diýen ýaly bozulýar.
Birnäçe şertnama komiteti bolan Ynsan Hukuklary Geňeşi ýaly güýçli we köp sanly guramany, şeýle hem Türkmenistanda adam hukuklarynyň bozulmagy barada teklipleriniň birnäçesi üç karar kabul eden Baş Assambleýany öz arsenalynda durmuşa geçirip bilmeýär. Has takygy: şu güne çenli diňe biriniň hakykatda durmuşa geçirilendigini - Adam Hukuklary boýunça Komissar wezipesini bellemek barada aýdyp bileris. Ýaňy-ýakynda beýle adam hakykatdanam Türkmenistanda peýda boldy- Ombudsmen ýa-da Germaniýada aýdylyşy ýaly- Ombudsfrau.
Din azatlygyna, ýurduň içinde hereket etmek we daşary ýurda syýahat etmek hukugyna, ýaşaýyş, iş, okuw we dynç alyş ýerini saýlamak hukugy, esassyz tussaglykdan, mejbury ýitirim bolmakdan, gynamalardan goramak baradaky teklipler mejbury zähmet, “howpsuzlyk güýçleriniň” özbaşdaklygy, diskriminasiýanyň ähli görnüşlerinden, şahsy durmuşa goşulmakdan, garaşsyz maglumat almak hukugynyň çäklendirilmeginden we pikirini aç-açan beýan etmekden amala aşyrylmaýar...
Diňe borjundan däl, eýsem wyždanly komitet agzalarynyň sabyrlylygyna haýran galyp bolar, adam hukuklarynyň kanunlaryň we düzgünleriň sanawy däldigini, milletine we jynsyna, ýaşyna we iş meýdanyna, bilim derejesine we içerki medeniýetine garamazdan ähli adamlaryň erkin we bagtly ýaşamagynyň haklarydygyny türkmen işgärlerine ýylsaýyn täsir etmäge mejbur bolýarlar.
BMG komitetleri öz tekliplerini düzmek bilen, mowzuk boýunça çykyş edýänleriň diňe bir ak mermerli Aşgabat, köşkleri, stadionlary we “beýik binalary görüp bilmejekdiklerine dogry bil baglap, ýurda baryp görmek mümkinçiligini gazanmagy umyt edýärler. "We diňe bir täze gara kostýumly robotlar bilen däl-de, täze türkmen konstitusiýasynyň kämilligini we Prezident Arkadagyň artykmaçlyklaryny ýada salýan, ýöne hakyky diri adamlar bilen duşuşyp, meseleleri barada gürleşmäge taýyn. Ýöne munuň üçin türkmen tarapyndan çakylyk bolmaly, häkimiýetler muny etmäge howlukmaýarlar.
Başga bir çykyş bar - “ýörite ugurlar” diýilýän zady ulanmak. Şolaryň biri, alada döredýän ýurtda BMG-nyň adam hukuklary boýunça ýörite hasabatçysynyň bellenilmegi. Bu mehanizm Kuba, Kamboja, Demirgazyk Koreýa, Mýanma, Somali, Belarus we Türkmenistana goňşy käbir beýleki ýurtlar bilen “metbugatyň duşmanlary” we “erkinligi kesýänler” derejesinde ulanyldy. Munuň üçin kabul edýän tarapyň razyçylygy hem zerurdyr, ýöne bir tapawudy bar: Adam Hukuklary Geňeşi çakylyga garaşmaýar, özi haýyş edýär. Şeýle ýagdaýda BMG-nyň wekilini kabul etmekden ýüz öwürmek köpçüligiň hyzmatdaşlygyndan ýüz öwürmegi bilen deňdir.
2012-nji ýylda BMG Adam Hukuklary Geňeşi ÝHHG-nyň metbugat azatlygy boýunça öňki wekili Miklos Haraştini Belarusda adam hukuklary boýunça ýörite hasabatçy edip belledi. Bu, Lukaşenkonyň diktator rejimi bilen baglanyşykly bu tertibiň birnäçe gezek ulanylmagy: ilkinji gezek 2004-nji ýylda ulanyldy we 2007-nji ýyla çenli güýje girdi. Şol wagt we häzirem Belarus häkimiýetleri hyzmatdaşlyk etmekden ýüz öwürdiler. Haraşti hasabatlaryny adam hukuklary guramalaryndan we oppozisiýa partiýalaryndan, şeýle hem beýleki garaşsyz çeşmelerden alnan maglumatlara esaslanýar.
Bir aý gowrak mundan ozal, "gedaýçylyk kanuny" diýlip atlandyrylýan parahatçylykly demonstrasiýa gatnaşyjylaryň rehimsiz jezasyndan soň, Belarus häkimiýetlerinden zorluk we sütem hereketlerini bes etmegi we parahatçylykly ýygnak azatlygyna hormat goýulmagy talap edildi. M. Haraşti bu ýagdaýa ýakyndan gözegçilik edýändigini we "bu hökümetiň geçmişde köpçüligiň pikirine aşa garşylyk görkezmegi bilen tanalýan taryhy sebäpli" hüşgär bolýandygyny aýtdy. Ol, BMG-nyň ýörite hasabatçysy derejesine eýe bolup, hasabatlaryny göni adam hukuklary geňeşine we BMG Baş Assambleýasyna iberýär we bu ýagdaý has uly sese eýe bolýar.
2011-nji ýylda ÝHHG Belarusyň garşysyna “Moskwa mehanizmini” ulandy, Pariž uniwersitetiniň halkara hukuk professory Emmanuel Dekus ýörite hasabatçy wezipesine bellendi. Resmi Minskiň jikme-jik hasabat taýýarlamagyna päsgel bermedik ýörite hasabatçyny kabul etmekden ýüz öwürendigi aýdylýar. ÝHHG-nyň Hemişelik Geňeşi bu resminama göz aýlady we resmi Minskiň halkara borçnamalary işini ýerine ýetirmegini isledi.
On ýyl mundan ozal bolan waka, Beýik Türkmenbaşynyň özüniň fransuz professorynyň öňünde duranda gaýtalandy.
Bu mysallara şeýle jikme-jik durup geçýärin, sebäbi belli bir nagşy we olarda haýran galdyryjy meňzeşligi görýärin.
Skeptikler jedelleşýärler: ÝB we ÝHHG-nyň güýji ýok ýerlerde BMG-y üstünlik gazanyp bilmez. Emma, Türkmenistanyň häzirki prezidentiniň, Belarusdaky kärdeşi ýaly, özüniň “ajaýyp baý” döwletinde “bagtly” ilatynyň durmuşy barada hakykat gözleýän iň abraýly halkara guramasynyň wekilini kabul etmekden ýüz öwürjekdigi baradaky ynam hem ýok, emma bu guraly synap görmek isleginden daşlaşyň. Işleýän bolsa, güýç we bagt döwrüniň “jadylaýyşlaryndan” we Owadan-Depe elhençliginden mahrum bolan şol bir “altyn many”, “arifmetiki many” dünýä görünse näme etmeli? Garşylyk we hyzmatdaşlyk, duşmançylyk we ylalaşyk, ýigrenç we söýgi arkaly gazanylan bu kyn deňagramlylyk, “dünýäniň iň gülläp ösýän ýurtlary” derejesinde ýa-da “azatlygy bogýanlar”, ýöne erkin demokratik döwletleriň arasynda öz ornuny alyp, iň gymmatly zat adam we onuň hukuklary sanawynda öňdeligi eýelemeýän döwletiň düýbüni tutup biler.
Nurgözel Baýramowa
www.gundogar.org
