Şu aýda ÝB-iň wekilleri adam hukuklary boýunça her ýyl geçirilýän maslahatyň çäginde Türkmenistandan gelen delegasiýa bilen duşuşarlar. Prezident Gurbanguly Berdimuhammedowyň awtoritar rejimi dünýädäki iň repressiw ýurtlaryň biri, ýöne ýakyn wagtda geçiriljek geňeşmeler Ýewropa tarapy üçin iň çynlakaý synag bolar.
2008-nji ýylda Ýewropa Parlamenti Türkmenistan bilen gatnaşyklarynyň şerti hökmünde adam hukuklary düzgünlerini düzdi. Şondan bäri ÝB resmileri Aşgabat şäherini energiýa we howpsuzlyk hyzmatdaşlygyna girizmekçi bolanda, Türkmenistanyň adam hukuklary babatdaky iň erbet ýagdaýy baradaky meseläni yzygiderli daşlaşdyrýarlar.
Geçen iýulda ÝB-niň Merkezi Aziýa boýunça ýörite wekili Patrisiýa Flor ÝB-niň Türkmenistan ýaly döwletler bilen gatnaşyklary üçin esas hökmünde Merkezi Aziýada adam hukuklarynyň ösüşi üçin kesgitli düzgünleri işläp düzmek pikirini goldamaýandygyny aýtdy. ÝB hemişelik adam hukuklary gepleşikleri maksatnamasynyň çäginde Türkmenistan bilen indiki tapgyra gatnaşmaga taýynlyk görýärkä, ÝB-niň adam hukuklaryndaky näsazlyklary üçin türkmen hökümetini jogapkärçilige çekmegi we Berdimuhammedow hökümetine ÝB bilen gatnaşyklary ösdürmegi zerurdyr. ÝB bu ugurda halkara ülňüleriniň berjaý edilmegine baglydyr.
Türkmenistan, özüni Arkadag (howandar) diýip atlandyrýan Berdimuhammedowyň jemgyýetiň ähli taraplaryna çäksiz güýç we doly gözegçilik edýän awtoritar döwlet. "Freedom House" 2001-nji ýyldan bäri ýer ýüzündäki iň repressiw rejimleriň arasynda Türkmenistany "iň erbetleriň iň erbedi" diýip yglan edýär. Türkmenistan hökümeti, syýasatlaryny tankytlaýanlara, şol sanda adam hukuklaryny goraýjylara, žurnalistlere we aklawçylara berk jeza berýär.
Esassyz tussag etmek çynlakaý mesele bolupdy we häzirem dowam edýär. Fewral aýynda aýry-aýry wyždan tussaglarynyň günäsini geçendigine garamazdan, häkimiýetler uzak wagtlap syýasy dissident Gulgeldi Annaniýazowy tussaglykda saklamagy dowam etdirýärler. 2008-nji ýylda ýapyk kazyýetde kesgitlenmedik aýyplamalar bilen 11 ýyl azatlykdan mahrum edilen jenap Annaniýazow bilen aragatnaşyk saklanmaýar we türkmen häkimiýetleri onuň nirededigi ýa-da abadançylygy barada maglumat bermekden ýüz öwürdi. Dini ynançlar sebäpli harby gullugy etmekden ýüz öwürýän Iýegowa şaýatlarynyň yzyna eýerýän ýaşlara hem türme howpy abanýar.
ÝB, Türkmenistanda adam hukuklary babatynda iň pes derejä eýe bolandygyna garamazdan, borçnamalaryny ýerine ýetirmekde kynçylyk çekdi we bu düzgün bozmalara haýal hereket etdi, şeýle hem Türkmenistanda hakyky demokratik özgertmeleriň doly ýoklugyny aýtdy. ÝB bilen Türkmenistanyň arasyndaky gatnaşyklary kesgitleýän resminamalaryň köpüsi, şol sanda Wagtlaýyn söwda şertnamasy, respublikanyň häkimiýetlerine raýat azatlyklaryny kepillendirmek, wyždan tussaglarynyň hemmesini boşatmak we ýurda halkara adam hukuklary synçylaryna päsgelçiliksiz giriş bermek ýaly adam hukuklary görkezmelerini berjaý etmegi üpjün edýär. Şu güne çenli Türkmenistan bu ölçegleriň hiç birini ýerine ýetirmedi.
Türkmenistanyň bu ýolda hakyky ösüşi üpjün etmek islemeýändigi sebäpli Ýewropa Parlamenti bu respublika bilen hyzmatdaşlyk we işewürlik şertnamasyny tassyklamak meselesine garamagy birnäçe gezek yza süýşürdi. Şeýle-de bolsa, käbir bilermenler, esasan, Ýewropa Bileleşiginiň Türkmenistanyň ägirt uly energiýa çeşmelerine girmek arkaly energiýa üpjünçiligini diwersifikasiýa etmek isleginiň artmagy sebäpli ahyrky netijede tassyklanjakdygyna ynanýarlar. Emma ÝB respublikanyň ýolbaşçylaryna Ýewropa Parlamenti tarapyndan kesgitlenen adam hukuklary düzgünleriniň berjaý edilmezliginiň tassyklanmajakdygyny we özara gatnaşyklaryň hasam giňelmegine päsgelçilik boljakdygyny aç-açan görkezmeli. Ýewropa Bileleşigi, respublikanyň häkimiýetleri halkara adam hukuklary standartlaryna laýyk gelmekde çynlakaý öňe gidişliklerini görkezýänçä, Türkmenistan bilen has berk gatnaşyk gurmaly däldir.
ÝB maý aýynda her ýyl adam hukuklary gepleşikleriniň çäginde Türkmenistanyň hökümeti bilen işleşmäge mümkinçilik alar. ÝB bu gepleşikden peýdalanyp, türkmen häkimiýetlerini adam hukuklary borçlaryny ýerine ýetirmäge çagyrmaly. Hususan-da, ÝB respublikanyň hökümetine wyždan we din, söz, metbugat we ýygnak azatlygyna hormat goýmagyny üpjün etmeli. ÝB bu hukuklaryň täsirli kepillikleri bolmazdan, demokratiýada we adam hukuklarynda hakyky ösüş gazanyp bolmajakdygyny türkmen häkimiýetlerine açyk görkezmeli . ÝB şeýle hem, esasy adam hukuklaryny amala aşyrandygy üçin bigünä tussag edilenleriň, şol sanda syýasy dissident Gulgeldi Annaniýazowyň we azyndan dokuz sany Iýegowa şaýatlarynyň boşadylmagyny talap etmeli.
Ýakynda geçiriljek geňeşmelerde ÝB Türkmenistanyň wekiliýetiniň wekillerine adam hukuklary düzgünleriniň berjaý edilmeginiň we bu ýolda öňe gitmegiň respublikanyň Ýewropa Bileleşigi bilen gatnaşyklarynyň aýrylmaz bölegidigini we diňe bu ugurda belli bir ösüş gazanylandan soň gatnaşyklary çuňlaşdyrmagyň mümkindigini açyk görkezmeli.
Redaktoryň belligi: Mirakmal Niýazmatow, wyždan tussaglaryny boşatmak üçin işleýän ABŞ-da ýerleşýän "Freedom Now" hökümete degişli bolmadyk guramanyň aklawçysy.
Mirakmal Niýazmatow
