Ýerli adam hukuklary guramalary halkara jemgyýetçiliginiň adam hukuklaryny goraýjylary goramak üçin täze pozisiýa döretmek baradaky çagyryşlaryny goldaýar.
Merkezi Aziýanyň adam hukuklaryny goraýjylary halkara guramalarynyň Gazagystanyň paýtagty Almatyda geçiriljek ÝHHG sammitinde adam hukuklaryny ileri tutmak baradaky synanyşyklaryny gutladylar. Hususan-da, adam hukuklaryny goraýjylary goramak üçin jogapkär ýörite wezipäniň girizilmegini teklip etmekçi.
Şeýle-de bolsa, IWPR bilen söhbetdeşlik geçiren adam hukuklary aktiwistleri sebitiň tankytçylary dymdyrmak syýasaty we şu ýyl ÝHHG-nyň başlyklygynyň adam hukuklary bilen baglanyşykly şübheli ýurt Gazagystan tarapyndan eýelenmegi sebäpli bu başlangyjyň üstünlikli boljakdygyna şübhe bildirdiler.
1-2-nji dekabrda ÝHHG-nyň sammitinde adam hukuklaryny ileri tutmak baradaky çagyryş Adam hukuklary boýunça halkara hyzmatdaşlygy (Brýussel), Bolgar Helsinki komiteti, raýat hukuklary aktiwistleri Stokgolmdan, Moskwa Helsinki topary, Gollandiýadaky Helsinki komiteti we Helsinki adam hukuklary komiteti (Polşa) tarapyndan 30-njy sentýabrdan 8-nji oktýabr aralygynda Warşawada Demokratik guramalar we adam hukuklary boýunça edara (DGAHBG) adam ölçeglerini durmuşa geçirmek ýygnagy wagtynda bilelikde başlandy.
Beýanatda Merkezi Aziýa ýurtlarynyň bäşisiniň hersiniň hökümetine anyk teklipler berildi we ÝHHG-nyň sammitinde "sebitde howp abanýan adam hukuklaryny goraýjylary goramak boýunça anyk çäreler barada ylalaşmaly" diýilýär.
Bu çäreler, adam hukuklaryny goraýjylary goramak boýunça işleri utgaşdyrmak üçin ÝHHG-nyň ýörite wekiliniň täze wezipesini döretmek, guramanyň kynçylyk çekýän aktiwistlere tiz goşulyşmak we has ýakyn kömek bermek ukybyny ösdürmek we agza ýurtlaryň arasynda kazylaryň, prokurorlaryň we hukuk goraýjy edaralaryň garaşsyzlygy hyzmatdaşlygyny öz içine alýar.
Bilelikdäki beýannamada adam hukuklaryny goraýjylaryň Merkezi Aziýada ýüzbe-ýüz bolýan kynçylyklary bellendi we birnäçe aýry-aýry wakalara salgylandy.
Mysal üçin, 2009-njy ýylyň noýabr aýynda Özbegistanyň gündogaryndaky Fergana şäherinden bolan hukuk goraýjy Ganihon Mamathanow para we galplyk sebäpli bäş ýyl azatlykdan mahrum edildi. Bu häsiýetli jenaýat aýyplamalary, adatça, adam hukuklaryny goraýjylary abraýdan düşürmek we günäkärlemek üçin ulanylýar. Mamathanowyň hakyky “jenaýaty”, daýhanlaryň hukuklaryny öňe sürmekdir.
Özbegistanyň garaşsyz adam hukuklaryny goraýjylaryň başlangyç toparynyň başlygy Surat Ikramow töhmet atmakda aýyplandy we çak edilýän ýagdaýda şu ýylyň sentýabr aýynda kazyýet işinde utuldy. (IWPR Özbegistan hasabatyny okaň: Adam hukuklaryny goraýjy töhmet we kemsitmekde günäkär tapyldy.)
Türkmenistanda häkimiýetleriň basyşy raýat aktiwistleriniň köpüsini bu ýurtdaky işlerini çäklendirmäge mejbur etdi. Ol ýerde galan az sanly aktiwistiň biri, daşky gurşawy goraýjy Andreý Zatoka 2009-njy ýylyň noýabr aýynda ýurtdan çykaryldy.
Täjigistanly aklawçy Solidjon Žuraýew fewral aýynda kazylar barada aýdan sözleri üçin töhmet atmakda aýyplandy.
Kazyýet işine syýasy gatyşmak baradaky şuňa meňzeş soraglar geçen ýyl Gazagystanyň Adam Hukuklary we Hukuk Dolandyryş Býurosynyň başlygy Ýewgeniý Žowtisiň pidanyň ölümine sebäp bolan ýol hadysasy sebäpli tussag edilende ýüze çykdy. (Gazagystan: Türme tussaglygyna höküm edilen adam hukuklary aktiwisti).
Gyrgyzystanyň günortasynda giňden ýaýran etniki zorlugyň bardygyny habar beren adam hukuklaryny goraýjylar ýalan maglumatlary ýaýratmakda we hatda bidüzgünçilikleri öňe sürmekde aýyplandy.
Sentýabr aýynda Jalalabatdaky “Wozduh” adam hukuklary guramasynyň müdiri Azimjan Askarow, bidüzgünçiliklerde oýnan roly sebäpli ömürlik türme tussaglygyna höküm edildi. Adam hukuklary jemgyýetindäki kärdeşleri ýene-de bir gezek hyýanatçylyklary paş etmek üçin jezalandyrylandygyny aýdýarlar.
Korrupsiýa garşy raýatlaryň başlygy Tolekan Ysmaýylow iýul aýynda etniki çaknyşyklar wagtynda çynlakaý hyýanatçylyklar edilendigi baradaky habarlardan soň ölüm howpy abanandan soň Gyrgyzystany terk etdi.
Merkezi Aziýadaky hukuk goraýjy aktiwistler, halkara jemgyýetçiliginiň ÝHHG-a agza ýurtlardan has köp goldaw almak üçin edýän tagallalarynyň peýdaly bolup biljekdigini aýdýarlar, ýöne hakyky üýtgeşmeler sebitiň bäş ýurdunyň içinde bolmaly we garaşsyz ombudsmenleriň, erkin metbugatyň we garaşsyz žurnalistleriň döremegi güýçli raýat jemgyýetleriniň ösmegi bilen bilelikde bolmalydyr.
Ynsan hukuklaryny goraýjylar, ÝHHG ýaly halkara guramalaryň ýerli adam hukuklary guramalaryna gönüden-göni goldaw ýa-da yzarlamalar ýa-da yzarlamalar ýüze çyksa sebitdäki ýurtlaryň ýolbaşçylaryna basyş edip biljekdigini aýdýarlar. Olar köplenç halkara kärdeşleriniň “meseleleri gozgamak we adam hukuklaryny goraýjylaryň ýagdaýy bilen baglanyşykly çäre görmek üçin ÝHHG-nyň ýörite wekili” pozisiýasyny döretmek baradaky çagyryşyny esasan goldadylar. DAGHBG eýýäm adam hukuklaryny goraýjylar we milli adam hukuklary guramalary üçin merkezi öz içine alýar, ýöne teklip edilýän wezipe bu möhüm ugurda işleýän ýokary wezipeli adam bolar.
Özbegistandan adam hukuklaryny goraýjy bu pozisiýanyň girizilmegi, adamlar yzarlansa, haýal etmän çäre görüljekdigine umyt döredjekdigini aýtdy.
"Ýörite wekiliň ýoklugy adam hukuklaryny goraýjylary ähli gorag çeşmelerini ulanmaga mejbur edýär we adatça çäklendirilýär" -diýdi.
Gyrgyzystanyň günortasyndaky Jalalabad şäherindäki Adalat adam hukuklary guramasynyň maksatnama koordinatory Abdumalik Şaripow hem teklip edilýän pozisiýa oňyn garady.
"Biz indi gaty ejiz bolduk" -diýip, işleri sebäpli diňe bir aktiwistleriň däl, eýsem maşgala agzalarynyň hem howp astyndadygyny aýtdy.
Şaripow: "Meniň pikirimçe, ähli halkara güýçleriniň sebitdäki ýurtlara berýän kömegini adam hukuklary bilen baglanyşdyrmagyň wagty geldi" -diýdi.
Özbek hukuklaryny goraýjy aktiwist Surat Ikramowyň pikiriçe, ýörite wekil ýagdaýyň iň erbet ýeri bolan ÝHHG-a agza ýurtlara ünsi jemlemeli.
“Ösen ýurtlarda, demokratik ugurlar sebäpli adam hukuklaryny goraýjylar az töwekgelçilik edýärler. Şol bir wagtyň özünde Merkezi Aziýada, esasanam Özbegistanda, Türkmenistanda we ýakynda Gyrgyzystanda töwekgelçilikler görnüp dur "-diýdi.
Ikramowyň pikiriçe, häkimiýetler tarapyndan resmi taýdan hasaba alynmagy gadagan edilen adam hukuklary guramalaryny goldamak we maliýeleşdirmek, has köp halkara gatnaşygynyň peýdaly boljak ýeri.
"Hasaba alynmadyk jemgyýetçilik guramalaryna halkara guramalarynyň kömek edip bilmejek ýagdaýy üýtgedilmeli".
Düýbi Wenada ýerleşýän Türkmen Ynsan Hukuklary Başlangyjynyň başlygy Farid Tuhbatulin, adam hukuklaryny goraýjylaryň aýdanlaryna şübheli garaýar we ÝHHG sammitinde ses berlen hem bolsa, hiç zada sebäp boljakdygyna ynanmaýar.
"ÝHHG-nyň agzalaryny borçlaryny ýerine ýetirmäge mejbur etjek mehanizm ýok" -diýdi.
Adynyň efirde tutulmagyny islemedik Gazagystanyň Daşary işler ministrliginiň bir işgäri, ÝHHG-nyň çäginde adam hukuklaryny goraýjylary goramak üçin ýörite ugur döretmek mümkinçiliginiň ujypsyzdygyna ynanýar. Şeýle-de bolsa, munuň Gazagystanyň başlyk hökmünde bu pikiri petiklemeginiň sebäbi däldigini aýtdy. "ÝHHG-nyň çägindäki kararlary kabul etmegiň çylşyrymly ugry ýakyn wagtda oňyn netijä umyt baglamaga mümkinçilik bermez" -diýdi.
Bu wezipäni girizmek üçin ÝHHG-a gatnaşýan 58 ýurduň hemmesiniň ses bermelidigini bellän resmi: “Türkmenistanyň we Özbegistanyň Daşary işler ministrlikleriniň pikirleri, adatça, birmeňzeş: Ýewropada adam hukuklary gurluşlary gaty köp we ÝHHG-nyň ýörite wekiliniň aýratyn ugruny döretmegiň manysy ýok."
Alişer Holdarow we Kamilla Abdullaýewa Özbegistandan we Gazagystandan gelen žurnalistleriň lakamy, Inga Sikorskaýa IWPR-iň Özbegistan we Türkmenistan üçin baş redaktory.
Bu makala IWPR-nyň iki taslamasynyň bir bölegi hökmünde taýýarlandy: Ýewropa Komissiýasy tarapyndan maliýeleşdirilýän "Merkezi Aziýada metbugat arkaly adam hukuklaryny we adam hukuklaryny goramak" we "Adam hukuklary meseleleri, dawa-jenjeller we ynamy berkitmek barada maglumat programmasy", Norwegiýanyň Daşary işler ministrligi tarapyndan maliýeleşdirilýär. IWPR, Ýewropa Bileleşiginiň ýa-da Norwegiýanyň Daşary işler ministrliginiň pikirlerini hiç hili görkezmeýän bu makalanyň mazmuny üçin jogapkärdir.
IWPR.
