Gümürtik gynamalar gutarmaly
2013-nji ýylyň 2-nji oktýabrynda Warşawada, ÝHHG / DGAHB ýyllyk ýygnagynda halkara adam hukuklary guramalary we raýat aktiwistleri Türkmenistanyň hökümetine basyş görkezmäge çagyrdy.
“Olary diri görkeziň!” kampaniýanyň yglan edilen şygarynyň maksady ÝHHG-nyň Moskwa mehanizminiň Türkmenistan bilen baglanyşykly ulanylyşyny dowam etdirmek.
ÝHHG-nyň "Moskwa mehanizmi" 2003-nji ýylda, Prezident Saparmyrat Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygyndan soň Türkmenistana garşy işjeňleşdirildi. 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Aşgabatda nämeleriň bolup geçendigi entek belli däl, ýöne onlarça adam tussag edildi we gyssagly kazyýet olara ömürlik azatlykdan mahrum etmek jezasyny berdi. Wideoda tussag edilenler we ýerli telewideniýede görkezilen köpçülikleýin “boýun almalar” adamlary gynamalara ynandyrýar. Soňra gynamalar we psihotrop neşe serişdelerini ulanmak hakykatlary Amerikanyň raýaty Leonid Komarowskiý tarapyndan tassyklandy, ol hem şol bir ýagdaýda tussag edildi we sorag edildi, ýöne amerikalylar ony türkmen türmesinden çykarmagy başardylar.
Soňra, 2003-nji ýylyň başynda ÝHHG diňe Türkmenistanda bolup geçýän wakalara çynlakaý alada bildirip diňe aýdyp geçmedi. ÝHHG-a gatnaşýan on döwletiň haýyşy boýunça: Germaniýa, ABŞ, Awstriýa, Kanada, Beýik Britaniýa we Demirgazyk Irlandiýa, Gresiýa, Irlandiýa, Italiýa, Norwegiýa we Şwesiýa “Moskwa mehanizmi” işjeňleşdirildi: ÝHHG-yň Türkmenistan wekiliýetiniň başlygy Wladimir Kadyrowa, Türkmenistanyň Daşary işler ministri Raşid Meredowa we Prezident Saparmyrat Nyýazowyň adyna hatlar iberildi, onda türkmen tarapyna ÝHHG-nyň "2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda Aşgabatda edilen hüjümiň ýagdaýlaryny we bu hüjüm bilen baglanyşykly derňewiň netijelerini derňemek üçin hünärmenler ýa-da hasabatçylar topary döretmek" niýeti barada habar berildi. Hasabatçy hökmünde Sorbonne uniwersitetiniň hukuk professory Emmanuel Dekus bellendi. Türkmenistan, proseduranyň bir bölegi hökmünde, hünärmenleriň sanawyndan ikinji hasabatçy bellemäge haklydy. Halkara borçnamalaryna laýyklykda Türkmenistan ÝHHG-nyň missiýasyny kabul etmeli we derňew üçin ähli şertleri görkezmeli boldy.
Elbetde, hiç kime rugsat berilmedi we şertler üpjün edilmedi. Professor Dekusa türkmen wizasy berilmedi. Mundan başga-da, Fransiýadaky Türkmenistan ilçihanasynyň konsullyk bölümine beren pasporty-da yzyna gaýtarylmady.
Professor E. Dekosyň beren maslahatlaryndan: “Türkmenistan BMG we HZG (Halkara zähmet guramasy) guramalary tarapyndan talap edilýän hasabatlary derrew tabşyrmaly. Ýogsam, BMG-yň Baş Assambleýasy Türkmenistanyň 1995-nji ýylyň 12-nji dekabryndaky 50/80 rezolýusiýasyna BMG Tertipnamasynyň maksatlaryna we ýörelgelerine laýyk gelmegi meselesine täzeden garamaly bolar.”
Şeýle-de bolsa, hasabat taýýarlandy we ÝHHG-a hödürlendi. Hasabatda: "Bu hasabat çäkli bolsa-da, gaty gorkunç bir zat" diýilýär. “Yglan edilen hukugyň terror we gorky hakykatyndan nä derejede tapawudy bar. Diňe ÝHHG-nyň ýörelgelerine we borçnamalaryna laýyk gelmek, Türkmenistana düşen çukurundan çykmaga mümkinçilik berer."
Professor Dekusyň on ýyl ozal beren maslahatlaryny “utopik” (ýurduň ähli ýaşaýjylary üçin deň derejede adalatly sosial we hökümet gurluşy) diýip atlandyranda, hiç hili hyýallary ýokdy. Şeýle-de bolsa, Dekonyň hasabatynyň esasy salgysy, Türkmenistan däl, ÝHHG we halkara jemgyýetçiligi: “Türkmenistan ÝHHG-nyň gara deşigine we adam hukuklarynyň çölüne öwrülip bilmez. Türkmenistanyň izolýasiýa bolmagy mümkin çözgütleriň iň erbedidir."
Professor Dekus öz hasabatynda Waslaw Gaweliň sözlerine salgylanyp: "Käbir halkara guramalary öz mylakatlylygy sebäpli ölýär" -diýip, "25-nji noýabrdan soň üç aýylganç aýda bolup geçen wakalaryň deslapky suraty gorkunçdyr. Islendik gijä galmak, bolup geçen zatlardan diňe ahlak taýdan ýüz öwürmegi däl-de, eýsem köpçülikleýin gatnaşygy hem aňladar.”
Professor E. Dekosyň beren maslahatlaryndan: “Türkmenistan BMG we HZG guramalary tarapyndan talap edilýän hasabatlary derrew tabşyrmaly. Ýogsam, BMG Baş Assambleýasy Türkmenistanyň 1995-nji ýylyň 12-nji dekabryndaky 50/80 rezolýusiýasyna BMG Tertipnamasynyň maksatlaryna we ýörelgelerine laýyk gelmegi meselesine täzeden garamaly bolar. "
Bu hasabat bilen, Türkmenistan bilen baglanyşykly “Moskwa mehanizmi” tamamlandy. ÝHHG, "A" diýenden soň, "B" diýmekden ýüz öwürdi we gyşlamak üçin girýän ýalydy. Aşgabat şäherine garşy hiç hili täsirli çäre görülmedi.
On ýyl dymmak
On ýyl geçdi. Bu döwürde diňe bir “noýabrçylar” Türkmenistandaky türmelerde ýitirim bolman, eýsem janyna kast etmek synanyşygy bilen hiç hili baglanyşygy bolmadyk başga-da onlarça adam ýitdi. Ne garyndaşlary, ne-de iş kesilenleriň aklawçylary, ne-de Halkara Gyzyl Haç guramasynyň wekilleri bu adamlar hakynda diridigini ýa-da ýokdugyny ýa-da haýsy şertlerde saklanýandyklaryny bilmeýärler. Olar bilen duşuşyk ýa-da hat ýok. Döwlet edaralary bu adamlaryň ykbaly baradaky haýyşlara jogap bermeýär.
Indi, 10 ýyl geçensoň, Warşawada ýene-de "Moskwa mehanizminiň" täzeden başlamagy we Türkmenistan hökümetine basyş etmegiň zerurlygy barada ýene bir sorag gozgaldy. Halkara daşky gurşaw guramasy “Crude Accountability”, Russiýanyň Demokratiýa we Adam Hukuklaryny Ösdüriş Merkezi, Russiýanyň adam hukuklary guramasy “Freedom Files”, Norwegiýanyň Helsinki komiteti, Halkara Adam Hukuklary Merkezi “Memorial” we halkara "Raýat raýdaşlygy" platformasy "Olara diri görkeziň!" (Prove They Are Alive!) başlangyjy bilen Türkmenistan hökümetine ýüzlendi.
Brifingde Demokratiýanyň we adam hukuklarynyň ösüş merkezi prezidenti Ýuriý Džebladze, Crude Accountability başlygy Keýt Uoters, “Gundogar” web sahypasynyň baş redaktory Baýram Şyhmyradow, rus žurnalisti we Merkezi Aziýa boýunça bilermen gatnaşdy Arkadiý Dubnow we beýleki aktiwistler we adam hukuklaryny goraýjylar gatnaşdylar.
Brifingde "Biziň soraglarymyz ýönekeý we düşnükli" -diýdi Keýt Uoters. “Biz on ýyl mundan ozal Türkmenistanyň türmelerinde ýitirim bolan adamlaryň diridigini bize subut edilmegini isleýäris. Maşgala agzalarynyň bu barada bilip, olar bilen duşuşmagyny isleýäris".
Ömürlik höküm edilen “Noýabrçy” Boris Şyhmyradowyň ogly Baýram Şyhmyradow: “2002-nji ýylda Türkmenistanda Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygyndan soň köp adam esassyz tussag edildi we jezalandyryldy. Käbirleri boşadyldy, beýlekileri ýene tussag edildi. Takyk sanlar ýok. Garyndaşlarynyň ne hökümi, ne-de kazyýet resminamalary bar. Tussaglaryň nirede saklanýandygy entek belli däl. Hukuk kömegini gözlemäge, aklawçylyga ýüz tutmaga ýa-da tussaglar hakynda iň bolmanda käbir maglumatlary almaga ýol ýok.
Türkmenistanyň türmelerinde ýitirim bolanlaryň köp garyndaşlary ýurtdan çykyp, öz işlerine güwä geçip bilmeýärler. Olaryň köpüsi, ýitirim bolan garyndaşlarynyň ykbaly barada hiç kimiň aladasyny etmeýändigini, iş toparlarynyň döredilýändigini, Türkmenistanda adam hukuklary meselesiniň BMG Baş Assambleýasynda we ÝHHG-da gozgalýandygyny we gözlegiň geçirilýändigini, Aşgabady adam hukuklaryna hormat goýmaga mejbur etmek maksady bilen Türkmenistan hökümetine täsir etmek üçin gurallar gözlenýändigini bilmeýärler."
Brifinge gatnaşanlaryň hemmesi dymmagy bes etmegiň wagtynyň gelendigini aýtdylar. Baýram Şyhmyradow: "Türkmenistan hökümetini iň bolmanda halkara jemgyýetçiligi bilen adam hukuklarynyň berjaý edilmegi meselesinde gepleşiklere başlamaga mejbur etmek üçin bir pursat tapmaly"-diýdi. - Türkmenistan Emmanuel Dekonyň hasabatynda berlen ähli teklipleri äsgermezlik etdi we hiç kim Aşgabatdan bu barada soramady. Ýöne rejimiň şeýle bir täsirsizdigi we ÝHHG ýaly güýçleriň oňa täsir edip bilmezligi mümkin däl."
Rus žurnalist Arkadiý Dubnow hem şol bir zat barada gürledi. “11 ýyldan gowrak wagt bäri ne biz, ne aklawçylar, ne-de Gyzyl Haç işgärleri hiç zady bilmeýän şertlerimizde saklanýan guramanyň agza bir ýurduň bolmagy ÝHHG üçin utandyryjy zat. Bu hökümden alty aý töweregi wagt geçen soň merhum türkmen diktatory Saparmyrat Türkmenbaşy bu adamlaryň ykbaly barada soramaga het eden günbatar diplomatyna: "Türmede çüýrärler we hiç kim olar hakda hiç zat bilmez" -diýdi. Ýöne indi ýedi ýyl töweregi wagt bäri başga bir lider Gurbanguly Berdimuhammedow Türkmenistanda häkimiýet başynda. 2007-nji ýylyň başynda, häkimiýete gelenden birnäçe aý soň, Kolumbiýa uniwersitetinde çykyş edip, Amerikaly adam hukuklary aktiwisti Piter Zalmaýewden "Noýabr" meselesi barada sorag aldy. Berdimuhammedow birneme bulaşdy, ýöne jogap berdi: "Men henizem ýaş prezident, ýöne soraýan adamlaryňyz diridir öýdýärin."
Ol olaryň adyny aýtmady, ol ynamlydygyny aýtmady. Ýedi ýyl töweregi wagt geçdi. Dünýä henizem hiç zady bilmeýär.
Bu adamlaryň boşadylmagy ýa-da amnistiýa meselesini gozgamaýarys"-diýip Dubnow dowam etdi. "Biz bu adamlaryň diridigini ýa-da ýokdugyny soramak isleýäris." Şahsy pikirim, prezident Berdimuhammedow hakykaty aýtmakdan gorkýar. Bu adamlaryň haýsy ýagdaýda saklanýandygy ýa-da saklanandygy belli bolsa, dünýä titrär - sebäbi giňden yglan edilen Türkmenistanyň Galkynyş zamanasynyň orta asyrlar döwri boljakdygy belli bolar. Şol bir wagtyň özünde Berdimuhammedow el çarpyşma lideri bolmagynda galýar we bu gynandyryjy mysal: Günbatar onuň goldawyny gözleýär we türkmen gazy bu rejim bilen iş salyşýan esasy gymmaty bolmagynda galýar. Günbatarda Aşgabatdan iki partiýaly ulgamyň ornaşdyrylandygy, plýuralizmiň we söz azatlygynyň bardygyny we Berdimuhammedowy diňe şu ritorika esasynda durmuşa geçirmäge taýýardyklary baradaky habarlar olara täsir edýär."
Arkadiý Dubnow hiç zat bilinmeýän tussaglaryň arasynda Türkmenistanyň ÝHHG-däki öňki ilçisi, Türkmenistanyň öňki Daşary işler ministri Batyr Berdiýewiň bardygyny ýatlatdy. Dubnow: "Adam hukuklarynyň esasy goragçysydygyny aýdýan bir guramanyň, işjeň agzasynyň ýitirim bolandygyny duýman, näçe ýyllap gezip biljekdigine düşünemok" -diýdi.
"Ümsümligiň bu diwaryny döwmeli" -diýdi Ýuriý Džibladze. - Işjeň hereketlere başlamaly. Höküm çykarylandan on ýyl geçdi we günäkärlenenler hakda hiç zat bilemzok. On ýyl dymmagy bes etmek we herekete başlamak üçin ýeterlik wagt köp.
On ýyl mundan ozal Türkmenistan bilen baglanyşykly Moskwa mehanizmini açan ýurtlaryň Aşgabat şäherine iki sany ýönekeý sorag berjekdigine ynanýarys. Birinjisi, 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Nyýazowa garşy janyna kast etmek synanyşygynda tussag edilenleriň ykbaly we saglyk ýagdaýy. Ikinji sorag, ÝHHG-nyň wekillerine, aklawçylara we iş kesilenleriň maşgala agzalaryna olar bilen duşuşmaga rugsat bermek.
Bular ynsanperwerligiň esasy talaplarydyr - Russiýanyň demokratiýa we adam hukuklaryny ösdürmek merkeziniň başlygy belledi, - Bu syýasat däl. Bu kampaniýa hiç bir syýasy partiýa gatnaşmaýar, biz täze kazyýet işini, hökümleriň gözden geçirilmegini we ş.m. talap etmeýäris. ÝHHG-a agza ýurtlardan, eýýäm başlanan Moskwa mehanizminiň çäginde, Türkmenistan hökümetine gönüden-göni ýönekeý we möhüm soraglary düzmegi we bermegini soraýarys. Adam ömrü hakynda gürleşýäris"-diýdi.
Halkara hukuk merkezi “Memorial” Merkezi Aziýa maksatnamasynyň başlygy Witaliý Ponomarew brifingde näçeräk ýitirim bolan adam hakda gürleşýändigimizi düşündirdi: “25-nji noýabrda türkmen diktatoryny aýyrmak synanyşygy edildi, şowsuzlyk bilen tamamlandy. Onda nämäniň bolup geçendigi entek belli däl, ýöne bu wakalar repressiýanyň başlangyjy boldy. Derňew we kazyýet işleriniň ikisi-de Türkmenistanyň içindäki bidüzgünçilik ýagdaýynda bolup geçdi, wakalardan 1,5-2 aý soň ömürlik höküm çykaryldy. Günäkärlenenleriň takyk sanawy belli däl, ýöne 2003-nji ýylyň 31-nji ýanwarynda "Adalat" gazetinde bir tussag (şertli höküm) ýaly 55 tussagyň atlarynyň sanawy çap edildi, bäş adama 10 ýyldan az jeza berildi (olar dildüwşügiň barlygy barada häkimiýetlere habar bermezlikden günäkärlendi). Galanlary 12 ýyldan ömürlük aralygynda uzyn höküm aldylar.
Bu sanaw doly däl,-diýdi W.Ponomarew. - 31-nji ýanwardan soň tussag edilmeler dowam etdi, tussag edilenleriň arasynda 11 daşary ýurtly: Türkiýäniň alty raýaty, Russiýanyň dört raýaty we ABŞ-da ýaşaýan SSSR-den bolan Leonid Komarowskiý. Türkler we Komarowskiý hökümetleriniň tagallalary netijesinde boşadyldy. Rus raýatlarynyň (üç etnik çeçen we bir ermeni) ykbaly henizem belli däl. Russiýa ekstradisiýa edilmedik bolsa gerek, olaryň biriniň türmede ölendigi barada tassyklanmadyk maglumatlar bar.
Ponomarew sözüni dowam etdirip, tussag edilenleriň hemmesini ýörite gurlan Owadan-Depe türmesine ýerleşdirildi diýdi. - Nyýazow ölenden soň, nädogry hereket eden ýokary wezipeli adamlar hem ol ýere iberildi. Soň köpler adaty koloniýalara geçirildi, ýöne 2002-nji ýyldaky wakalara gatnaşmakda aýyplanýanlar şol ýerde galdylar.
Raýat jemgyýetiniň aktiwistlerinden Türkmenistandaky türmelerde öldürilenleriň, şol sanda noýabr aýynda bolup geçen wakalarda tussag edilenleriň we Nyýazowyň käbir ýokary derejeli işgärleriniň resmi däl sanawyny aldyk. Bu sanaw henizem barlanylmaly, 25 at bar, şolaryň arasynda 2003-nji ýylda Adalat gazetinde çap edilenlerden Türkmenistanyň raýatlarynyň 14 familiýasy bar"-diýip Witaliý Ponomarew gürrüň berdi.
W.Ponomarew: "Olaryň ölümi tebigy däldi, bu adamlaryň saklanyş şertleriniň netijesinde ýüze çykdy" -diýdi. “Bir wagtlar Türkmenistan bilen baglanyşykly Moskwa mehanizmini ulanmaga başlan ýurtlaryň ahlak borjy, bu meselä we Emmanuel Dekonyň hasabatynda görkezilen tekliplere gaýdyp gelmek. Bu mesele halkara derejesinde gozgalmaly, sebäbi ýurtda muny etmäge ukyply güýç ýok".
"Bitaraplyk jezasyzlygy aňlatmaýar"
“Olary diri görkeziň!” Kampaniýasy eýýäm ÝHHG-a gatnaşýan birnäçe ýurt tarapyndan goldanyldy. Şeýlelik bilen, 4-nji oktýabrda, ÝHHG-nyň ýygnagynyň soňky gününde ABŞ-nyň delegasiýasy Moskwa mehanizminiň ulanylýan ýurtlary tarapyndan berlen teklipleri ýerine ýetirmezlik barada ýörite beýanat berdi. ABŞ delegasiýasynyň başlygy, ilçi Robert Bradtke: “2003-nji ýylda Moskwa mehanizmi işe girizilenden 10 ýyl soň, Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýy barada alada galýarys. Türkmen türmelerinde saklanýan adamlara, şol sanda syýasy tussaglara elýeterliligiň bolmazlygy barada alada edýäris... Entek öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradowyň we ÝHHG-nyň öňki kärdeşimiz Batyr Berdiýewiň saglyk ýagdaýy we tussag edilen ýeri barada maglumat ýok. Çarşenbe güni geçirilen brifingde aýdylan islege goşulýarys: Olary diri görkeziň!"
Emmanuel Dekusyň hasabatynda: “Türkmenistanyň hemişelik bitaraplygy, halkara borçnamalarynyň ýerine ýetirilişi barada hasabat bermäge borçly bolan OSCEHHG-nyň adam ölçegleri ýygnaklaryndan, BMG guramalarynyň we HZG komitetleriniň mejlislerinden bolmazlygy syýasaty bilen peseldilip bilinmez. Hemişelik bitaraplyk adam hukuklarynyň bozulmagyny ýapmak üçin injir ýapragy bolmaly däldir." diýdi.
Türkmenistanyň bitaraplygy meselesini 2014-nji ýylda ÝHHG-a ýolbaşçylyk etjek ýurt Şweýsariýanyň wekiliýeti hem gozgady. Şweýsariýa ileri tutýan ugurlarynyň arasynda “Olary diri görkeziň!” Kampaniýasyna başlady we “Fergana” çeşmesininiň habaryna görä, geljekki başlyklygyň tanyşdyrylyş dabarasynda: "Bitaraplyk jezasyzlygy aňlatmaýar" -diýdi.
Belki bir zat üýtgär. Aşgabat halkara jemgyýetçiliginiň hormatynyň we abraýynyň daşarky görnüşleri üçin örän möhümdir. ÝHHG-a agza ýurtlar tarapyndan kabul edilen halkara adam hukuklary guramalarynyň gönüden-göni we syýasy däl soraglary Türkmenistany olara jogap bermäge mejbur eder. Her niçigem bolsa, ümsümlik bozuldy we bu näbelli gynamalaryň soňlanmagyna umyt bardygyny aňladýar.
Soňky on ýylda Türkmenistanyň türmelerinde ýitirim bolanlaryň arasynda Boris Şyhmyradow (öňki Daşary işler ministri, ömürlik türme tussaglygy), Tagandurdy Hallyýew (Mejlisiň öňki başlygy, Adalat ministri, 20 ýyl türme); Seýitbaý Gandymow (Merkezi Bankyň öňki başlygy, möhleti näbelli); Batyr Sarjaýew (Aşgabadyň öňki häkimi. Wise-premýer, Türkmen demir ýollarynyň başlygy, 12 ýyl azatlykdan mahrum edildi); Rejepbaý Arazow (öňki Goranmak ministri, Mejlisiň başlygy, premýer-ministriň orunbasary, Birleşen kärdeşler arkalaşyklarynyň başlygy), Möhleti barada maglumat ýok; Muhammet Nazarow (Milli howpsuzlyk komitetiniň öňki başlygy; 12 ýyl türme tussaglygy); Timur Jumaýew (telekeçi, möhleti - 25 ýyl); Rozy Jumaýew (Timur Jumaýewiň kakasy, kast ediş işinde günäkärlenýäniň garyndaşy hökmünde 20 ýyl azatlykdan mahrum edildi); Orazmämmet Yklymow (kast ediş işinde günäkärlenýäniň garyndaşy, 19 ýyl azatlykdan mahrum edildi) bar.
Mariýa Ýanowskaýa
“Fergana” habar gullugy
