Türkmen oba-hojalygynyň hyjuwy.
Türkmenistanda "ýagyş möwsümi" 37 ýaşly bir resminiň gözýaşy bilen başlandy. Ahal sebitiniň häkimi berk käýinç diňläp, beýik münberdäki duýgulara çydap bilmedi. Ondan öň ýigide seredýän prezident, howandar Saparmyrat Nyýazow aç-açan para, arakhorluk, resmi düzgün bozmalar we ahyrsoňy pagta kampaniýasynyň bozulmagy bilen päsgelçilikleri ýanady. “Ýöne meýdanlarda işiň gyzgalaňly wagtynda ýekeje adamyň, ýekeje awtoulagyň ýoklugyny näme etmeli?! Ýok, olar boş däldi, men meýdan eýeleriniň haýwanlarynyň ekinlerden we daş-töwereginden maksatsyz aýlanyp, olary aýak astyna alandyklaryny gördüm "-diýip, "Bitarap Türkmenistan" gazetinde kemsidiji makalanyň awtory soň ýazar. Bir ýyl ozal uly sebite ýolbaşçylyk eden M. Atagarryýewiň garşysyna jenaýat işi gozgaldy. Hatda kakasy, meşhur arheolog hem ejir çekdi we derrew hormatly akademiki wezipesinden aýryldy.
Şeýlelik bilen, Türkmenistanda bar bolan dikligine sebit elitasy iň ejiz adam boldy. Soňky bäş ýylda Özbegistan bilen serhetde Lebabyň ýolbaşçysy bolan "Türkmenistanyň Gahrymany" çal saçly Gedaý Ahmedowdan başga, syýasy ömür bilen uzak öwünip bilen ýok. Ýöne bu gezek ol hem ýaryşdan gitmeli boldy we gyzgalaňyň iň ýokary derejesinde, ahyryna çenli bir aý töweregi wagt galanda. “Gedaý, sen gaty köp göze ilmeýän zat etdiň. Ine, prokuraturada size garşy materiallar ..."Gahryman" bolanyňyz üçin men jogapkärçilige çekmerin, ýöne çynlakaý kemçilikler sebäpli sizi boşadýaryn"-diýip, döwlet baştutany özüniň we maşgalasynyň Ahalyň kiçi obasyna göçüp gitmegini talap etdi. Hususan-da, Ahmedowyň “köp ýa-da az pul alyp bilýän” bölümlerine: nebit we azyk bazalaryna, sanitariýa we epidemiologiýa stansiýalaryna, bazarlara elini degirmegi kemsidildi. Şol bir wagtyň özünde, ýurduň iň uly oba hojalygygynyň, Mery sebitiniň häkimi Tirkiş Jumaglyjowyň, şeýle hem ýokary ýolbaşçylara uly para bermekde günäkärlenen on töweregi etrap häkimleriniň işden aýrylmagy yzarlandy. Işgärleri möwsümleýin üýtgetmek bilen meşgullanýan Prezident, Lebapdaky ýagdaýy elektrik inžereneri Öwezdurdy Çaşaýewiň, Maryda Türkmenistanyň iň uly elektrik beketini dolandyrýan - öňki häkimiň orunbasary Hoja Bäşimow, Ahalda - maliýeçi, häzirki premýer-ministriň öňki orunbasary Amandurdy Myratgulýew halas edip biler diýip karar berdi. "Pagtany dolandyrsaňyz, men sizi premýer-ministriň orunbasary wezipesine gaýtaryp bererin" -diýip, Nyýazow bellemek kararyna gol çekdi. Balkan we Daşoguz sebitleriniň galan iki başlygyna Garaşsyzlyk günleri bellenenden soň synag geçiriljekdigi wada berildi. Netijede, meýdan üstünligi üçin öwgi alan ýeke-täk goranmak sekretary boldy. Nyýazow, harbylaryň pagta ýygnamak we öri meýdanlary bilen öz sebitlerinde gowy iş edýändigini aýtdy. “Şeýle hem pagta ýygýarlar. Süýt, et we ýag öndürýärler. Ukrainanyň metbugatyna ýaýradylan maglumata görä, çig pagta hasylynyň şowsuz bolmagyna daşarky faktor hem täsir edip biler. Türkmenistan tebigy gaza töleg üçin Ukrainadan az mineral dökünleri we beýleki önümleri alandygy aýdylýar, bu bolsa "Türkmenistanyň agrosenagat toplumynda meýilleşdirilen işleriň kesilmegine" sebäp boldy. URA-Inform, 1-nji noýabrdan şu sebäpli resmi Aşgabatyň türkmen gazyny öçürmek kararyna gelip biljekdigini habar berdi.
Bu ýa-da beýleki, ýöne häzirki ekin esasan ýitdi. Döwlet meýilnamasynyň 2 million 200 müň tonna çig pagtasyndan bir milliony Nyýazowyň aýdyşy ýaly iň ýokary derejedäkisi ýygnalar. Suw çeşmeleriniň ýiti ýetmezçiligini başdan geçirýän gurak ýurtda her ýyl az we az gymmatly çig mal ýygnalýar we meýilnamalar we ambisiýalar barha artýar. Ýokardan tassyklanan 650 müň gektar meýdanda bir gezek üstünlik gazanyldy - togsan ýyllaryň ahyrynda 1,3 million tonna ýygnadylar. Geçen ýyl Harmanlary ýarym esse köp aldylar, geçmişde gazanylan üstünlikler ajaýypdy. Şol bir wagtyň özünde ýüzlerçe amerikan enjamy köplenç döwülýän we işsiz durýan döwlet gaznasynyň hasabyna satyn alynýar. Bir topar şowsuzlygyň sebäbi hökmünde adatça at dakýarlar: ýeriň tükenmegi, suwuň sarp edilmegi, bir wagtyň özünde däne ekýän oba ýaşaýjylarynyň aşa köp işlemegi we gowşak maddy höwes.
Bu möwsüm, ekin meýdanlarynyň giç ýetişmegi sebäpli, on günden gowrak wagt bäri uly göwrümli maşyn ýygnamagy başaryp bilmedi. Ahal ýaly köp fermalarda defolýasiýa degişli derejede geçirilmedi. Pagta ýygýanlaryň ulanylmagy diňe bir ýaşyl ýapraklaryň bolmagy sebäpli ýygnan gymmatly tehniki çig malyň hiliniň peselmegine däl-de, eýsem kombaýnlaryň işleýän bölekleriniň hem işlemezligine sebäp boldy. Şeýlelik bilen, öňki ýyllarda bolşy ýaly, el bilen ýygnamak prezidentiň maksadyna ýetmegiň esasy serişdesi bolup galdy. Hemişe bolşy ýaly welaýatda kärhanalar, edaralar we mekdepler güýzüň başynda birneme durdy. Prezidentiň çaga zähmetini gadagan etmegine garamazdan, gynansak-da ýerdäki zyýanly işler dowam edýär. Türkmen başlangyjy ştab-kwartirasy Wenada 5-nji sentýabrda mugallymçylyk we lukmançylyk mekdepleriniň okuwçylarynyň Daşoguz sebitiniň uzak ýerlerine doly güýç bilen pagta ýygmaga iberilendigini habar berýär. “Olar ol ýerde iki ýarym aý ýaşarlar we işlärler. 15 ýaşdan ýokary mekdep okuwçylary "-diýýär. Mugallymlaryň, döwlet işgärleriniň, şol sanda tiz kömek işgärleriniň ýarym gul zähmetini tölemeli bolýan ýagdaýlary bolýar. Köplenç işsizleri işe alýarlar.
Halkara krizis topary (ICG), dawa-jenjeliň öňüni almaga bagyşlanan hökümete degişli bolmadyk gurama, pagta bil baglamagyň sebitdäki jemgyýetçilik, syýasy we daşky gurşaw meselelerine sebäp bolup biljekdigi baradaky meşhur hasabatda duýduryş berýär. Beýanata görä, pagta ykdysadyýeti mejbury zähmet, daşky gurşaw zyňyndylary we sosial başgaça pikirlenmek mümkinçiligi bilen häsiýetlendirilýär. “Bu üç ýurduň hökümetleri - Türkmenistan, Täjigistan we Özbegistan henizem oba hojalygyna köp gatnaşýar. Gatnaşmakdan ýüz öwürmek ýa-da kagyz ýüzünde "ýokardan" görkezmeler bermek bilen sebit hökümetleri köplenç daýhanlara näme ösdürmelidigini görkezýärler. Şeýlelikde, bu syýasy mesele - syýasy gözegçilik meselesi "-diýdi.
Mälim bolşy ýaly, Russiýa patyşalygy Amerikan pagta importynyň ornuny tutmak üçin bir wagtlar bu sebitde monokulturany girizipdir. Bu pikiri Sowet imperiýasy we "meýilleşdirilen ykdysadyýet" relsinde aldy. Türkmenbaşy bu estafetany goldady. Çynlakaý we hemişelik.
Bekdurdy Hanow.
Oazis žurnaly
