Geçen hepde Amerikanyň hökümete degişli bolmadyk "Crude Accountability" guramasy "Türkmenis tan: Kleptokratiýa modeli" diýen hasabatyny hödürledi.
Şu sebýapli siz bize soraglar berýärsiňiz, olaryň manysy şeýle: Türkmenistanda kleptokratiýa bilen adam hukuklarynyň arasynda nähili baglanyşyk bar? Bilşiňiz ýaly halkara metbugatynda türkmen kleptokratiýasy barada köp makalalar we wideolar bar. Türkmenistanda bir journalisturnalistiň bu habarlaryň gahrymanlarynyň nähili ýaşaýandygy barada sorag berendigini eşitdiňizmi? Mysal üçin, bir türkmen deputaty Mejlise şeýle sorag berip bilermi? Prokuratura arz-haýyş edip bilermi?
Ýönekeý raýat bu ýa-da beýleki desganyň gurluşygynyň näme üçin beýle köp çykdajy edýändigini sorap bilermi? Bäsleşik ýadny tender nähili geçirildi? Bu tenderde näme üçin hut şu kompaniýa ýeňdi – diýp sorag berip bolarmy?
Kanun boýunça bolar, ýöne iş ýüzünde asla bolyp bilmez, diýp siz jogap berersiňiz. Dogry aýdarsyňyz. Sebäbi režim sorag berenleri yzarlar.
Hasabatda Prezident Gurbanguly Berdymuhammedowyň maşgalasynyň agzalarynyň we oňa ýakyn işgärleriň we telekeçileriň korrupsiýa işlerine aýratyn orun berilýär. Hasabatda bu adamlaryň howandarlygyndan we çäksiz mümkinçiliklerinden peýdalanyp, diňe bir baýamak bilen çäklenmän, adaty bazar gatnaşyklarynyň ösmegi üçin ýurtda şertleriň döremegine aç-açan päsgelçilik döredýändigi bellenilýär.
Birnäçe ýyllap dolandyrylmazlyk, serişdeleri seresapsyz harçlamak we korrupsiýa sebäpli Türkmenistan kleptokratik döwlete öwrüldi, bu ýerde häkimiýeti ele alan dolandyryjy elita tebigy baýlyklary paýlamak arkaly şahsy baýlyklaryny artdyrmak üçin peýdalanýar we ykdysady işjeňligiň aç-açanlygy mümkin hasabatda aýdylmagyna görä garyplyga eltýän jemgyýetçilik gaznalarynyň jezasyz ogurlanmagy.
"Näme üçin beýle bolýar? Hasabatyň awtorlary köp ýyllyk ukypsyz dolandyryş, oýlanyşyksyz çykdajylar we korrupsiýa sebäpli ýazýarlar. - Türkmenistan kleptokratiýa - dolandyryjy elitanyň döwletiň tebigy baýlyklaryny ele almak, ilaty garyplaşdyrmak arkaly şahsy baýlyklaryny artdyrmak üçin güýç ulanýan ýurt. Türkmenistanyň halkyna dogry sarp edilmeli pul biderek, daşary ýurt bank hasaplarynda gizlenýär, Ewropada we ABŞ-da gozgalmaýan emläk satyn almak üçin ulanylýar ýa-da aşa ýagdaýlarda prezidentiň şahsyýet kultyny güýçlendirýän biderek taslamalara sarp edilýär. "
Netijede ýurtda korrupsiýa, eden etdilik we kleptokratiýa bar.
Ilki bilen bellemeli zat: adam hukuklary hormatlanýan ýurtlarda raýat jemgyýeti beýle ýagdaýa ýol bermez. Iň bolmanda şeýle meselelere ünsi çeker. Mysal üçin, pikir azatlygy hukugy berjaý edilende, islendik raýat döwlet edaralarynyň, hökümet dolandyryjy işlerinde aç-açanlygy talap edip biler.
Demokratik ýurtda şeýle soragy bermek bilen, esasly jogap almaga hukugyňyz bar.
"Crude Accountability" hünärmenleri "Ykdysady işjeňlikde aç-açanlygyň bolmazlygy karar berýänlere döwlet gaznalaryny jezasyz ogurlamaga mümkinçilik berýär" -diýdi. Aç-açanlygyň bolmazlygy ahyrky netijede ilatyň garyplaşmagyna getirýär.
Sebäbi hiç bir pudakda aç-açanlyk, jogapkärçilik ýok, esasanam adalat sistemasynda. Pikir azatlygy ýok, açyk statistika ýok. Teoriýa boýunça muny gözegçilik astynda saklap biljek raýat jemgyýeti ýok.
Hormatly watandaşlar, adam hukuklary bilen korrupsiýanyň arasyndaky baglanyşyk baradaky soraglaryňyza düşnükli dilde jogap berendiris diýip umyt edýäris.
Şu gepleşigiň soňunda hasabatyň giriş bölümindýaki sozlere siziň dykkatyňyza hödürleýaris:“Biziň gözleglerimiziň görkezişi ýaly, Türkmenistanda bolup geçýän hukuk kemsitmeleri boşlukda bolup geçmeýär. Halkara oýunçylar – korporasiýalar, hökümetler, maliýe institutlary we hökümetara guramalar türkmen ýolbaşçylary bilen yzygiderli gatnaşýar. Bu halkara guramalar ýurduň elitasyny baýlaşdyrýan we güýçlendirýän korrumpirlenen kleptokratik tejribelere gatnaşmak bilen ýa-da olara göz ýummak bilen Türkmenistanda garyplaşmanyň, adam hukuklarynyň kemsidilmeginiň, kleptokratiýanyň we korrupsiýanyň dowam etdirilmegine we güýçlendirilmegine gatnaşýarlar”.
Ynsan hukuklary barada Türkmen Helsinki Fondy.
