Atlanta. - Sowet Soýuzynyň harabalyklaryndan dörän öňki Merkezi Aziýa respublikalarynyň biri bolan Türkmenistan täze döwleti, özüni Türkmenbaşy (türkmenleriň atasy) diýip atlandyrýan kiçijik Saddam Hüseýn atly Saparmyrat Nyýazow atly 64 ýaşly diktator tarapyndan dolandyrylýar. Örän ulumsy we paýhasly adam, erkekleriň sakgallaryny we aýallarda altyn dişlerini gadagan etdi, bu Türkmenistanda jemgyýetde abraýyň we ornuň alamatydy.
Türkmenistanyň paýtagty Aşgabat şäherinde Türkmenbaşynyň ullakan aýlanýan altyn heýkeli oturdyldy. Günüň şöhlesine öwrülýär, netijede gün şöhleleri hemişe 'türkmenleriň atasynyň' maňlaýynda şöhle saçýar. Nyýazow çölde 'Beýik Türkmen köli' diýilýän köli hem gurýar. Bu gurluşyk 6,5 milliard dollar bahasynda. Köl eýýäm gurak oba ýerlerinden akdyrylan suwdan peýdalanar. Bütin dünýä Nyýazowyň üýtgeşikliklerini parh etmemäge synanyşýar, sebäbi bu adamyň dünýäniň iň baý tebigy gaz gorlaryndan birine gözegçilik edýändigine düşünýärler. Munuň ýaly syýasatyň netijeleri hakda pikir etmeseňiz, bularyň hemmesi gülkünç görünýär. Ýöne birnäçe aý ozal türkmenbaşy 5 millionlyk bir ýurduň saglygyny weýrançylykly netijeler bilen öz eline aldy.
Mart aýynda "pul serişdelerini tygşytlamak" üçin 15 000 kepillendirilen saglyk hünärmenleri işinden boşadyldy we olaryň ýerine täze işgärler işe alyndy. Iýun aýynda Türkmenbaşy türkmen lukmanlaryny we beýleki saglygy goraýyş işgärlerini daşary ýurt derejeleri bilen işinden boşatdy we bilimleriniň "Türkmenistanyň bilim ulgamyna laýyk gelmeýändigini" aýtdy. Iň aladalandyrýan zat, türkmen lideriniň holera we SPID ýaly ähli ýokanç keselleri gadagan edendigi we olaryň agzalmagyny gadagan etmegi.
Türkmenistanyň adatdan daşary epidemiologiýa topary "Türkmenistanyň çägindäki epidemiologiki ýagdaý howpsuz we howply keseller ýok" -diýdi. Emma bu hakykatdan daşdadyr.
Türkmen oppozisiýa topary Gündogar we Türkmenistan üçin Helsinki başlangyjynyň habaryna görä, Türkmenbaşynyň çäginde ölümli gyrgyn epidemiýasy ýüze çykypdyr. Keseliň dörediji serişdesi, “Yersinia pestis” mikroby Merkezi Aziýada gemrijileriň arasynda giňden ýaýrandyr. Bu mikroblaryň döredýän howpy gadymy döwürlerden bäri bilinýär. Gyrgyn ýer ýüzüniň iň aýylganç we howply heläkçiligi. Türkmenistanyň çöllerinde bu keseliň esasy wektory, gerbil ýa-da Rhombomys opimus, garynjalarda ýaşaýan kenguru ýaly aýakly kiçijik gemrijidir. Soňky birnäçe ýylda gerbiniň iýmitlenýän ekinleriniň rekord derejede ýygnalýandygy sebäpli, beýik gerbiliň ilatda köpelmegi üçin amatly boldy. Has köp däne has köp gerbili aňladýar. Şol bir wagtyň özünde has köp gerbils, has köp gyrgyn.
Bu wiruslar wagtal-wagtal ýüze çykýar we gowy saglygy goraýyş ulgamy bilen olara gözegçilik edip bolýar. Sowet hökümeti bir wagtlar şeýle hadysalara gaty çalt reaksiýa bildirdi, ýöne olaryň ýüze çykmagy baradaky maglumatlary daşarky dünýäden gizlin saklaýardy. Rus gyrgyn epidemiology Lew Melnikowyň ýaňy-ýakynda çap eden hasabatynda 1950-nji ýylda Türkmenistanda birnäçe ýüz adamyň ölmegine sebäp bolan gyrgyn keseliniň ýüze çykandygy bellendi. Ýokançlygy göteriji çarwa awçysy bolup, gijäniň dowamynda gyrgyn ýokaşan möjek tarapyndan dişlenipdi. Awçy lagere gaýdyp gelende, kesel tizden öýkenine ýaýrady we tiz wagtdan ähli goňşulara ýokaşdy. Käbir garyndaşlar keseliň has ýaýramagyna sebäp bolan beýleki lagerlerde bu keselden gizlenmäge synanyşdylar. Diňe sebite lukmançylyk toparlaryny iberen Sowet hökümetiniň berk hereketleri harby karantini girizdi we çarwa bilen ýokaşan çarwa jesetlerini çadyrlary bilen birlikde ullakan jaýlanyş meýdançalarynda ýakmaga mejbur etdi.
Şeýle-de bolsa, Sowet hökümeti ýüzlerçe hünärli gyrgyn hünärmenleri bilen bu ýerde höküm sürmeýär. Türkmenler Türkmenbaşynyň syýasatlarynyň rehimdarlygyna bürenen. Şu tomusda azyndan 10 gyrgyn ölümi habar berildi. Käbir habarlarda has çynlakaý sanlar aýdylýar. Türkmen hökümeti adaty bir reaksiýa bildirdi - "gyrgyn" sözüni gadagan etdi. Şeýle hem, "keseliň Türkmenistana goňşy döwletlerden girmeginiň öňüni almak" üçin serhet gözegçiligini güýçlendirdi.
Şeýle-de bolsa, Maryda, ýurduň günorta-gündogarynda, paýtagt Aşgabatda, Hazar deňziniň kenarynda ýerleşýän Türkmenbaşy (öňki Krasnowodsk) şäherinde ölenler hakda maglumatlar ýaýramagyny dowam etdirýär. Käbir maglumatlara görä, häzirki wirus diňe ýokaşan düwürtikler ýa-da syrkaw haýwan bilen göni aragatnaşyk arkaly ýaýran buboniki gyrgyny aňladýar. Şeýle-de bolsa, beýleki habarlara görä, bu keseliň iň aýylganç we ölüm howply görnüşi bolan pnewmoniki gyrgyn.
Merkezi Aziýanyň gemrijilerinde dörän 'Gara ölüm' diýlip atlandyrylýan 1347-1351-nji ýyllardaky gyrgyn epidemiýasy, esasan, mikroblaryň adamdan adama düwürtikler arkaly ýaýramagy netijesinde pnewmoniki gyrgyn epidemiýasydy. Bu epidemiýa bütin dünýä ýaýrady. Azyndan 40 million adam onuň pidasy boldy. Bu adamzat taryhynda iň erbet epidemiýa boldy. Häzirki wagtda gyrgyn ýokançlygy we degişli antibiotikler bilen öz wagtynda bejerilen ýagdaýynda ýokaşanlaryň 85 göterimi halas bolup biler. Antibiotikler bolmadyk ýagdaýynda-da gowy guralan karantin we izolýasiýa keseliň ýaýramagynyň öňüni almaga kömek edýär. Şeýle-de bolsa, Türkmenistanda gyrgynçylygyň ýaýramagyna garşy göreşmek üçin beýle çemeleşme ýok. Mesele barlygy ykrar edilmese, nädip bar bolup biler?
Gyrgynçylyk meselesi Türkmenistanda näderejede çynlakaý bolup biler? Daşarky dünýäden gizlinlikde, Türkmenistanyň ysmaz saglygy goraýyş ulgamy gyrgyn keseliniň gözegçiligini ele almagy başaran bolmagy ähtimal. Şeýle-de bolsa, keseliň mundan beýläk hem ýaýramagynyň mümkindigini äsgermezlik edip bilmeris. Türkmenbaşy rejimini gurşap alýan gizlinlik perdesi, daşarky dünýäniň Türkmenistanyň içinde hakykatdanam nämeleriň bolup geçýändigini bilmez. Öňki Sowet Soýuzynyň bioweapon we keseller boýunça hünärmeni Reýmond Zilinskas: "Türkmenistan gara guty" -diýdi. Türkmenistanyň goňşulary Özbegistan we Russiýa gerekli aladalary görkezýärler. Özbegistanda geçirilen derňewler, Türkmen serhediniň golaýyndaky burunlarda we gemrijilerde patogen mikroblaryň bardygyny tassyklaýar. Şunuň bilen baglylykda, soňky birnäçe hepdäniň dowamynda bu sebitlerde işleýän çopanlara, nebit işgärlerine we geologlara sanjym edildi. Müňlerçe düýe sanjym edildi. Has möhümi, Özbegistan gyrgyn hassalarynyň we howsala düşen adamlaryň öz çägine girmeginiň öňüni almak üçin serhet gözegçiligini güýçlendirdi. Ýedi ykjam epidemiologiki topar serhetýaka sebitlere gözegçilik etmek üçin iberildi. Russiýa, bu keseliň ýokaşmagyndan gorkup, Türkmenistandan haýwanlaryň maýmynlaryň, pişikleriň we düýeleriň getirilmegini gadagan etdi.
Bilşimiz ýaly, türkmen hökümeti şu wagta çenli gyrgyn keseline asyl reaksiýa bildirdi: galan saglyk işgärlerinden gepleşiklerde 'gyrgyn' sözüni ulanmajakdyklaryna dil haty aldy. Şeýle-de bolsa, gizlinlik we howpy ykrar etmezlik ýagdaýy weýran edip biler. Hytaý hökümeti 2002-nji ýylyň güýzünde Kwangtong welaýatynda öýkeniň howply infeksiýasy - SARS diýlip atlandyrylýan wirusyň duýdansyz ýüze çykmagy barada ençeme aýlap berk syr saklady. Bu wirusyň netijesinde dünýäniň beýleki ýerlerinde SARS-yň başga-da dokuz sany uly merkezi ýüze çykdy. Wirus 8000-den gowrak adama ýokaşdy, olaryň 800-e golaýy öldi. Hytaý hökümeti Bütindünýä saglygy goraýyş guramasyndan we ABŞ-nyň Kesellere gözegçilik we öňüni alyş merkezlerinden öz wagtynda kömek sorasa, bu wiruslar bolmazdy. Millionlarça dollar diýmezden ýüzlerçe adam ömri halas edilerdi.
Bir adamyň ulumsylygy we izolirlenen ýurduň bokurdagyna demir gysmagy sebäpli köp sanly adamyň jany howp astyndadygyny pikir etmek gaty erbet. Merkezi Aziýanyň hünärmeni Marta Brill Olkott: 'Prezident düýbünden garaşylmadyk we manysyz. . . Hiç kim onuň syýasatynyň Türkmenistanyň we goňşy döwletleriň halky üçin pajygaly netijelere getirip biljekdigini çynlakaý pikir etmeýär.“
Türkmenistanda ölümler öz-özünden betbagtçylyk getirýär. Ýöne milli serhetleriň epidemiýa üçin köplenç päsgelçilik däldigini ýatdan çykarmaly däldiris.
Wendi Orent, Los Angeles Taýms, ABŞ
InoSMI.Ru
