Türkmen hökümeti, barha artýan halkara basyşyny göz öňünde tutup, ýüz ugruna manysyny üýtgetmän, ikiýüzli syýasatynyň görnüşini üýtgedýär.
2004-nji ýylyň 5-nji ýanwarynda Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň mejlisinde Nyýazow ýurtda çykyş wizalary üçin hiç haçan talaplaryň bolmandygyny aýtdy: "Türkmenistanda wiza talap edýän beýle ulgam ýok".
7-nji ýanwarda Daşary işler ministrligi 2004-nji ýylyň 9-njy ýanwaryndan Türkmenistanda çykyş wizalarynyň ýatyrylandygy barada habar ýaýratdy.
Bu Türkmenistan garaşsyzlygyndan bäri ulalan sowatsyz nesil üçin döredilen başga bir ýalanmy? Daşary işler ministrliginiň işgärleriniň ukypsyzlygy? Dünýä jemgyýetçiliginiň gözüni tozan bilen ýapmakmy? Ýa-da çep el sag eliň näme edýändigini bilenokmy?
2003-nji ýylyň 1-nji martyndan Türkmenistanda çykyş wizalarynyň tertibiniň (şol döwürde eýýäm ikinji gezek) girizilendigini ýatladýarys. Nyýazow, ýurtdan çykmak baradaky gözegçiligiň güýçlendirilmeginiň 2002-nji ýylyň noýabr aýyndaky wakalar bilen baglanyşyklydygyny ikiýüzli tassyklaýar. Aslynda, çykyş wizalary resmi däl ýagdaýda 1998-nji ýylda, türkmen häkimiýetleri ýurtdan çykmagy gadagan edilen rejime biwepalyk edýän adamlaryň gizlin sanawlaryny ulanyp başlanda başlandy. 2002-nji ýylyň ýanwar aýynda şol wagta çenli ep-esli artan ygtybarsyz adamlaryň sanawy ýurduň ähli serhet postlarynyň kompýuter ulgamlaryna girizildi.
Ministrlik "Türkmenistandan gitmek, raýatyň pasporty tarapyndan, şeýle hem daşary ýurda giriş wizasy ýa-da daşary ýurda girmek mümkinçiligini tassyklaýan resminama bilen amala aşyrylýar" -diýdi.
Nämüçindir türkmen resmileri muny düşündirmegi "ýatdan çykardylar", ýöne giriş wizasyny talap etmeýän ýurtlar (mysal üçin, Türkiýe bu ýurda bir daşary ýurtly gelen badyna pasportda rugsat belgisini goýýar) näme? Ýa-da wizasyz girmäge kanuny hukugy bolan raýatlar (mysal üçin, goşa, rus-türkmen raýatlygy bolan adamlar)? Bu ýagdaýda türkmen raýatlary ýurduň Daşary işler ministrligine haýsy resminamany hödürlemeli? Ýa-da bu korrumpirlenen talaňçylar üçin türkmen raýatlaryny haýsydyr bir sebäpsiz ýa-da sebäpli ýere alyp barýan başga bir çeňňekmi?
Türkmenistanda ýaşaýan THF agzalary, serhetlerinden daşary syýahat etmek isleýän ýurduň raýatlarynyň indi Daşary işler ministrliginiň konsullyk bölüminde ýörite sowalnamany doldurmalydygyny tassykladylar, onda adamyň nirede, haýsy maksat bilen, kime we näçe wagt gitmek isleýändigini jikme-jik görkezmeli.
Syýahatçylyk gullugynyň işgärleri jogaba garaşmagyň bir ýa-da birnäçe aý dowam edýändigini tassykladylar. Ret etmek seyrek däldir. Şol bir wagtyň özünde, Daşary işler ministrliginiň işgärleri raýatlaryň maglumat almak hukugynyň bozulmagy sebäpli ýüz öwürmegiň sebäbini görkezmeýärler. Şeýle hem, durmuşa çykmadyk gyzlary we aýallary 35 ýaşa çenli türkmen häkimiýet işgärleri tarapyndan köplenç bikanun ret etmek praktikasynyň, garyndaşlarynyň hiç biri bilen bile bolmasa, henizem ýatyrylmaýandygyny ýadymyzdan çykarmaýarys. Şeýle tejribäniň bolmagy, Türkmenistanda aýal-gyzlary kemsitmegiň görnüşlerinden biridir.
Türkmen Daşary işler ministrliginiň bir işgäri, prezident edarasynyň Daşary işler ministrliginiň işine täsir edýän hereketler barada habar bermegi zerur hasaplamaýandygyny aýtdy. Bu howlukmaçlyk, türkmen hökümetiniň Türkmenistanyň halkara jemgyýetçiliginiň we ilkinji nobatda ABŞ hökümetiniň talaplaryny ýerine ýetirýändigi baradaky düşünjäni döretmek islegi bilen ýüze çykan bolsa gerek.
We ýene-de. Türkmen hâkimiyetleri, ýurduň içinde hereket azatlygy meselesine birneme üns bermediler. Şu wagta çenli Türkmenistanyň millionlarça raýaty döwletiň içinde erkin hereket etmek hukugyndan mahrum edildi. Mysal üçin, paýtagtyň ýaşaýjysynyň Daşoguza we Daşoguz welaýatyna gitmegi üçin bu demirgazyk sebitiň ýolbaşçylary tarapyndan resmi taýdan çakylyk almaly. Bolgusyzlyk meselesine gelýär: garyndaşlaryny görmek üçin ýurduň beýleki şäherlerinde ýaşaýan Daşoguz walaýatynyň ýerli ilaty çakylyk rugsady bolmaly. Bu amal diňe bir demirgazyk sebite däl, eýsem Özbegistan bilen serhetleşýän Lebap welaýatynyň birnäçe etraplaryna-da degişlidir.
THF hakykatda Türkmenistanda wiza düzgünini berkitmek syýasatynyň dowam edýändigine ynanýar. Türkmen hökümeti barha artýan halkara basyşyny göz öňünde tutup, uçuş taktikasyny üýtgedýär. Muny Nyýazowyň ýaňy-ýakynda eden çykyşy, türkmen resmilerinden prezidentiň goluna garaşmazdan giriş we çykyş gözegçiligini berkitmegi talap etdi: “Näme üçin mydama resmi kararyma garaşýarsyňyz? Garaşsyz bolmagy öwreniň. Prezidente yzygiderli ýüzlenmegiň zerurlygy ýok! " Jogapkärçiligi başgalaryň egnine geçirmäge çalyşýan synanyşyk bar.
Türkmenistanyň ýaşaýjylary çykyş rugsadynyň näme diýilýändigi bilen gyzyklanmaýarlar: çakylyk, wiza ýa-da rugsatnama. Her niçigem bolsa, bar bolan rejimeimiň ygtybarlylygyny barlamak üçin kemsidiji prosedura geçmeli. Bu, raýatlaryň ýurduň içinde we daşary ýurtlarda erkin hereket etmek hukugynyň aç-açan bozulmagydyr. Amaldan görnüşi ýaly, totalitar resmiler häkimiýet başynda bolsa, adam hukuklary babatynda düýpli gowulaşmalara garaşmaly däl.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki Fondy.
