Ýurduň öňdebaryjy ýazyjysy Rahym Esenow Açyk jemgyýet institutynda eden çykyşynda Türkmenistanyň esaslandyryjy ýolbaşçysy Saparmyrat Nyýazow tarapyndan döredilen totalitar sistema sungat intellektuallarynyň arasynda döredijilik islegini ýok etmedi diýdi.
Soňky ýyllarda Nyýazow balet we operany gadagan etdi we medeniýetiň ähli görnüşlerine, şol sanda edebiýata berk gözegçilik etdi. Nyýazowyň özi tarapyndan ýazylan türkmen gymmatlyklaryna laýyklykda ýaşamak üçin gollanma bolan Ruhnama iň köp satylan bolup galýar. Garaşsyz garaýyşly türkmen suratkeşleri we ýazyjylary yzarlanýar. Şeýle-de bolsa, 78 ýaşly Esenow köp ýazyjylaryň ýüzbe-ýüz bolýan kynçylyklarynyň olary ýazmakdan ýüz öwürmejekdigine ynanýar.
"Stola ýazýaryn" -diýdi. “Staliniň döwründe köpler stoluň başyna hat ýazýardylar. Stalin ölenden soň hakyky gülläp ösmek başlandy. Meniň pikirimçe, Türkmenistanda-da şeýle zat bolar ".
"Türkmen edebiýatynyň geljegine ynanýaryn, sebäbi zehin ölmedi, zehin diridir". "Ýazyjylaryň köpüsinde iň bolmanda adam mertebesiniň bir bölegi galdy we olar gelejek we wada berýän üýtgeşmeler hakda pikir edýärler."
Esenow 18-nji aprelde OSI Türkmen taslamasy tarapyndan gurnalan Açyk jemgyýet institutynda eden çykyşynda iki ýyllyk yzarlamalary gürrüň berdi. Amerikanyň PEN merkeziniň edebiýat baýragyny almak üçin ýörite çykyş rugsady üçin dyrjaşmaly boldy.
Esenow 2004-nji ýylyň fewralynda "Täçli gezelenç" romanynyň 800 nusgasyny Türkmenistana "bikanun getirmek" aýyplamasy bilen tussag edildi. Romanyň hereketi XVI asyrda bolup geçýär we onuň gahrymany sosial we dini çydamlylyk ýörelgelerini paýlaşan türkmen şahyry we filosofy hakyky taryhy şahsyýet Baýram Han. Kitap 1990-njy ýyllaryň ortalarynda ýazylypdy, ýöne Türkmenistanda neşir edilmegi gadagan edilipdi. Ahyrynda kitap 2003-nji ýylda Russiýada çap edildi.
Esenow roman çapdan çykanda, öýüniň "daşarky gözegçiligini" görüp başlandygyny aýtdy. Esenow "Nirä gitsemem hemme ýerde yzarlanýardym, ýöne muňa üns bermezlige çalyşdym" -diýdi. "Telefonymyň diňlenýändigi we hatymyň okalýandygyny bilýärdim."
Esenow birnäçe gezek ýörite hyzmatlar tarapyndan sorag edildi. Olar diňe bir onuň edebi işleri bilen çäklenmän, Erkin Ýewropa / Azatlyk radiosynyň türkmen gullugynyň erkin habarçysy bolup işlemegi bilenem gyzyklandy. Derňewçiler “Azatlyk” radiosynyň kimdigini soradylar; Munuň ABŞ-nyň Döwlet departamentine degişlidigine jogap berdim "-diýdi. "Ýok" diýdiler, bu Merkezi aňtaw gullugynyň emlägi. Sizi dönüklik we ABŞ üçin içalyçylyk etmekde aýyplarys "-diýdiler.
Esenow ýürek keselinden ejir çekende, häkimiýetler Esenowy Aşgabatdaky has oňat enjamlaşdyrylan hassahanadan garyp hassahana geçirmegi buýurdy. Ondan soň tussag edilmek 2004-nji ýylyň mart aýynyň başynda onuň boşadylmagyna sebäp bolan halkara diplomatik gatnaşyklara sebäp boldy. Emma Türkmen häkimiýetleri Esenowa bildirilýän aýyplamalary hiç haçan ýatyrmady. “Olar meni ýigrenji öjükdirmekde aýypladylar. Bilşiňiz ýaly, men XVI asyr hakda ýazýaryn! XVI asyrda öz aralarynda söweşen taýpalar hakda ýazýaryn. Hemmesini alýarlar we şu gün durmuşa geçirýärler "-diýdi.
Häkimiýetler Esenowyň ýerine kitap gaçakçylygy bilen baglanyşykly 5 ýyl şertli höküm çykarylan giýewisini jezalandyrmak kararyna geldi. Esenow: "Meni yzarlamadylar, sebäbi häkimiýetler meniň goragymda çykyş eden halkara jemgyýetçiliginiň goldawyny bilýärdi".
Esenow, şeýle hem, ýazyjylary yzarlamak bilen häkimiýetleriň özlerine zyýan ýetirýändigini aýtdy. Bu yzarlama diňe halkara jemgyýetçiliginiň Türkmenistanda adam hukuklarynyň bozulmagy baradaky aladasyny güýçlendirýär. Esenow, PEN merkezi we Barbara Goldsmith baýragynyň özüne berlen ýazyjy azatlygy baýragynyň Nyýazow rejimine jogap hökmünde edebi zehinini beýle bir ykrar etmeýändigini aýtdy. Esenow baýragy almak üçin Nýu-Ýorka gitmäge rugsat soranda, häkimiýetlere: “Sag boluň, meşhur boldum, şonuň üçin PEN merkezi baýragyny alýaryn. Ýurtdan çykyp, baýrak almaga rugsat bermeseňiz, indiki gezek Nobel baýragy bolar "-diýdi.
Netijede Esenowa Türkmenistandan gitmäge rugsat berildi. Emma bu, öz pikirini aýtmak üçin düýbünden erkindigini aňlatmaýar. Esenow Açyk jemgyýet institutynda eden çykyşynda Nyýazowy göni tankyt etmekden saklandy. Bir gezek "Siziň soragyňyza jogap bermek isleýärin, ýöne birnäçe günüň içinde [Türkmenistana] gaýdyp barmalydygymy ýatdan çykarmaň" -diýdi.
Redaktordan. Bu makala “EurasiaNet” redaksiýasynyň işgäri Hawila Hoffman we Nýu-Ýorkda ýaşaýan erkin ýazyjy Alek Appelbaum goşant goşdy.
Eurasianet.org
