Sişenbe güni adam hukuklary guramasy Amnesty International dünýädäki adam hukuklary bilen baglanyşykly ýagdaý baradaky ýyllyk hasabatyny halk köpçüliginiň dykgatyna ýetirdi. Merkezi Aziýa ýurtlaryna aýratyn üns berilýär. Hasabatyň beýanynda sebite aýratyn bir bölüm bagyşlanýar.
Amnesty International guramasynyň hasabatynda 2005-nji ýylyň dowamynda Ýewropa we Merkezi Aziýa ýurtlarynda "Esasy adam hukuklary, howpsuzlyk sebäpli pida edilmegini dowam etdirýär, biriniň we beýleki meseläniň çözülmegine ýaramaz täsir etdi" diýilýär. Öňküsi ýaly bosgunlaryň hukuklary hormatlanmady, migrantlaryň hukuklary bozuldy. Möhüm meseleler jynsparazlyk we diskriminasiýa, aýallara garşy zorluk, wezipeli adamlar tarapyndan zulum edilmek we jezasyz galmak we başgaça pikirleri basyp ýatyrmak. Şeýle-de bolsa, beýleki tarapdan, Ýewropa we Merkezi Aziýa ýurtlarynda ölüm jezasynyň ýatyrylmagyna tarap üýtgeşmeler boldy. Şeýlelikde, Amnesty International guramasynyň hasabatynda Özbegistanyň bu meselede oňyn tejribesini bellediler. "Göçme manyda" sebäbi: "häkimiýetler 2008-nji ýyla çenli ölüm jezasynyň ýatyrylýandygyny yglan etdiler, ýöne bu ölüm jezasyna täsir edenlere teselli bermek kyn". Ynsan hukuklaryny goraýjylar 2005-nji ýylda Özbegistanda onlarça adamyň ölüm jezasyna höküm edilendigi we düýpli korrumpirlenen jenaýat kazyýet ulgamy astynda jezalandyrylandygyna ynanýarlar. “Özbek häkimiýetleri BMG-nyň Adam hukuklary komiteti tarapyndan işine garalan azyndan bir adamy jezalandyrmak bilen halkara borçnamalaryny bozdy. Bir gezek, hatda komitetiň wekillerine bu adamyň diridigine ynandyrdylar, ýöne ölüm şahadatnamalarynda onuň üç hepde ozal jezalandyrylandygyny görkezýär"-diýip Amnesty International guramasy hasabatynda aýdýar. Amnesty International guramasynyň baş sekretary Aýrin Hanyň aýdyşy ýaly:
“Ýewropada we Merkezi Aziýada köne repressiýalaryň gaýtadan başlandygyny görýäris. Mysal üçin Özbegistany alalyň. Andijan gyrgynçylygynyň ilkinji ýyllygyny belledik. Heläk bolanlar henizem ol ýerde adalat gazanyp bilmeýärler "-diýdi.
Amnesty International guramasynyň hasabatynda Andijan pajygasyndan bäri bolup geçen wakalar yzarlanýar, şaýatlyklara salgylanýar, bolup geçen wakalaryň jikme-jiklikleri we demonstrantlaryň jezalandyrylmagy beýan edilýär. Gozgalaňy gurnamakda günäkärlenýänleriň kazyýet işlerine adam hukuklary aktiwistleri adalatsyz diýilýär, sebäbi “döwlet işgärleri we döwlet habar beriş serişdeleri günäkärlenýänleri öňünden yglan edýändikleri barada beýannama berdiler. Kazyýetden öňki tussaglykda aýyplanýanlaryň köpüsine daşarky dünýä bilen aragatnaşyk saklamaga rugsat berilmedi we olaryň hiç biri-de aklawçynyň hyzmatlaryndan peýdalanyp bilmedi ... Gorag şaýatlaryny gorkuzdylar." Mundan başga-da, Amnesty International guramasynyň hasabatyna görä, “häkimiýetler Andijandaky wakalary milli howpsuzlyk we “terrorçylyga garşy söweş” ady bilen syýasy azatlyklary çäklendirmek üçin bahana hökmünde ulandy. Erkekler we aýallar (raýat hukuklaryny goraýjy aktiwistler we 13-nji maýda bolup geçen wakalary resmileşdirmäge synanyşan jurnalistler bilen birlikde) onlarça raýat jemgyýeti aktiwistine haýbat atyldy, hüjüm edildi, tussag edildi, öý tussag edildi. Wyždan ýesiri diýlip ykrar edilen birnäçe hukuk goraýjy aktiwist jenaýat aýyplamalary bilen tussag edildi ... Geçen ýylyň 21-nji maýynda tanymal adam hukuklary aktiwisti Saidjakhon Zaýnabitdinow tussag edildi." Bilşiňiz ýaly, soňra ýedi ýyl azatlykdan mahrum edildi.
Berlinde Amnesty International guramasynyň ýyllyk hasabaty nemes jurnalistleriniň we beýleki köpçüligiň dykgatyna guramanyň nemes bölüminiň baş sekretary Barbara Loçbiler tarapyndan ýetirildi. Ol, hususan-da, hukuk goraýjy aktiwistleriň, mysal üçin nemes syýasatçylarynyň Özbegistandaky ýagdaýa ünsi çekmek üçin eden synanyşyklary barada aýtdy:
“Şeýlelikde, geçen ýyl Germaniýada Özbegistanyň öňki içeri işler ministri Zakir Almatow saglyk ýagdaýyny gowulaşdyrdy. Germaniýanyň Baş prokuroryndan Almatowa garşy derňew işini açmagyny isledik, sebäbi geçen ýyl Andijanda bolan gyrgynçylyga öňki içeri işler ministri jogapkär. Şeýle hem, Özbegistanda derňew astyndaky adamlary gynamak we ýowuz daraşmak üçin yzygiderli jogapkärçilik çekýär. Bizden başga-da, BMG-nyň ýörite komissarlary Almatowa garşy derňew işine başlamagy talap etdiler, derňewiň ygtyýarynda öz materiallaryny bermäge taýýardylar. Emma hiç zat gazanylmady. Germaniýada, günäkärlenýänler başga bir döwletiň raýatlary bolsa-da, Germaniýanyň çäginde agyr jenaýatlarda günäkärlenýänleriň kazyýete çekilip bilinjek kanuny bar. Ýöne gowy kanun ýerine ýetirilmese näme peýdasy bar?- diýip Barbara Loçbiler sorady.
Merkezi Aziýanyň beýleki döwletleri barada aýdylanda bolsa, Amnesty International guramasy hem adam hukuklarynyň bozulýandygyny belleýär. Mundan başga-da, bu düzgün bozmalar Andijan wakalary bilen baglanyşykly. Şeýlelikde, hasabatda Gyrgyzystan Özbegistandan gelen ähli bosgunlara uzak gaçybatalga almaga mümkinçilik bermedi. Özbegistandan ýerli hukuk goraýjy guramalar tarapyndan tussag edilmeginden gorkup gidenleriň köpüsi Gyrgyzystandan çykaryldy.
Amnesty International guramasynyň hasabatyna görä geçen ýyl Gazagystanda gaçybatalga gözleýänler we Özbegistandan bosgunlar tussag edilmek we zor bilen çykarylmak howpy astyndady. Birnäçe adam ahyrsoňy Özbegistana zor bilen deportasiýa edildi.
Mundan başga-da (bu indi Andijan bilen baglanyşykly däl, ýöne muňa garamazdan) oppozisiýa Demokratik Saýlawy Gazagystanda ýatyryldy we käbir agzalary gysga möhletli tussag edildi.
2005-nji ýylyň dowamynda Amnesty International guramasynyň adam hukuklaryny goraýjylary Täjigistandan respublikanyň hukuk goraýjy edaralarynyň işgärleri tarapyndan gynamalar we ýowuz daraşmalar barada habar aldylar.
2004-nji ýylda ölüm jezasyna moratoriýa girizilmezden ozal jezalandyrylan tussaglaryň garyndaşlaryna ýakynlarynyň jesetleriniň nirede jaýlanandygy barada hiç wagt maglumat berilmedi.
Täjigistan üçin adam söwdasy meselesi henizem aktual. BMG Adam Hukuklary Komiteti respublikanyň ýolbaşçylaryny bu ýamanlyga garşy göreşdäki tagallalaryny iki esse artdyrmaga we "döwletiň adam söwdasyna goşulmazlygy üçin degişli resmi guramalaryň işine ünsli gözegçilik etmäge çagyrdy" diýip "Amnesty International" guramasynyň ýyllyk hasabatynda aýdylýar.
Ynsan hukuklaryny goraýjylaryň pikiriçe, Türkmenistanyň halkara tankytlaryna jogap hökmünde görýän çäreleri ýurtdaky adam hukuklarynyň ýagdaýyny haýsydyr bir gowulaşdyrmak üçin ýeterlik däldi. Amnesty International guramasynyň habaryna görä Türkmenistanda dini azlyklar, raýat jemgyýeti aktiwistleri we dissidentleriň garyndaşlary ýanama ýa-da azatlykdan mahrum edilmeklerini dowam etdirýärler ýa-da söz azatlygy hukugyny ulanmaga synanyşandyklary üçin göçmäge mejbur bolýarlar. 2002-nji ýylda döwlet baştutanynyň janyna kast etmek synanyşygy üçin azatlykdan mahrum edilen tussaglara daşarky dünýä bilen habarlaşmak we aragatnaşyk gurmak hukugy henizem berilmeýär.
Bularyň, adam hukuklary guramasy Amnesty International guramasynyň ýyllyk hasabatyndan we işgärleriniň teswirlerinden böleklerdigini ýatladýarys.
Darýa Brýantsewa.
"Doýçe Welle"
