Türkmenistanyň konstitusiýasy diňe zolakly eşikdäki bezeg görnüşi we kämilleşdirilmegi göze görünmeýän tikişleri goşmakdan ybarat, bu eşik gynandyryjy manylardan doly we bu eşigi geýen ýurduň ýaşaýjylarynyň durmuşyny hiç hili gowulaşdyrmaz.
Türkmenistanyň häkimiýetleri, ozalky üýtgeşmelerden bary-ýogy alty ýyl geçendigine garamazdan, birden respublikanyň konstitusiýasyny gowulandyrmak barada alada etdiler. Adam hukuklary we azatlyklary baradaky maddalaryň iş ýüzünde durmuşa geçirilmegi henizem amala aşmadyk arzuwlaryň mowzugy bolup galýar we yzygiderli kabul edilen kanunlar işlemeýär.
Mysal üçin, bilim kanuny azyndan bir hususy mekdebiň ýa-da hususy uniwersitetiň döredilmegine goşant goşmady, ýöne geçen ýyl häkimiýetler az we meşhur hususy çagalar baglaryny we bilim merkezlerini ýapdy.
Mediýa kanunynyň gaty ses bilen yglan edilen netijesi, Telekeçiler we Senagatçylar Bileleşiginiň hiç kimiň satyn almaýan “Rysgal” gazetidir. Şol kärdeşler arkalaşygy, ýurduň prezidentiniň jübüsine öwrülip, syýasy partiýalar baradaky kanunyň ýeke-täk göreldeli netijesi boldy.
Hususy ýaşaýyş jaýlaryny hususylaşdyrmak baradaky kanun düýbünden hyýal boldy: 2014-nji ýylyň 1-nji ýanwaryndan güýje girensoň, hiç wagt herekete geçip bilmedi we düşündiriş bermezden soňa goýuldy. Häkimiýetleriň nämüçindir gizlin diýip hasaplaýan 2012-nji ýyldaky ilat ýazuwynyň netijeleri, asla ýokdugyny öňe sürdi.
Indi ýurduň esasy kanunynyň üstünde işläp başladyk. Respublikan "Bitarap Türkmenistan" (NT) gazeti 9-njy awgustda ýazýar: "Dünýä jemgyýetçiligi Konstitusiýanyň prizmasy arkaly Türkmenistany jemgyýetiň we döwletiň iň ýokary gymmaty bolan adamyň döwleti hökmünde kabul edýär".
Ýurduň esasy aladasy
Türkmenistanyň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow 6-njy awgustda Konstitusiýa toparynyň ilkinji mejlisinde eden çykyşynda täze kampaniýa başlady we köpçüligiň islegini beýan etmek üçin guramalaryň hereketlerini beýan etdi: “Konstitusiýa kadalaryny gowulandyrmak”, “halkara ülňüleri”, “ösen raýat jemgyýetini döretmek”, “bazar gatnaşyklaryny tertipleşdirmek”, “sosial howpsuzlygy ýokarlandyrmak”, “ýurduň lideriniň täze işleriniň kanuny esaslary”.
“Konstitusiýa özgertmesi tutuş halkyň meselesi” sany NT-de peýda boldy, onda ähli ugurlarda görlüp-eşidilmedik (ýönekeý raýatlar tarapyndan) ajaýyp üstünlikler, esasanam döwlet baştutanynyň ýolbaşçylygyndaky adam hukuklaryna we azatlyklaryna hormat goýmak meselesinde adaty gynandyryjy we galp hasabatlar çap edilýär.
Syýasy partiýalaryň we jemgyýetçilik guramalarynyň ýolbaşçylarynyň (21-nji awgustda NT) “tegelek stol” diýilýän ýerde eden çykyşlaryny okamak gülkünç: Türkmen habar gullugynyň ruhunda dörän umumy sözler, “demokratik taýdan ösen ýurtlaryň arasynda öz ornuny almakda biziň ýurdumyzyň gazanan ägirt uly üstünlikleri hakda”.
Çykyş edýänleriň özleri henizem Konstitusiýada nämeleriň üýtgedilmelidigini bilenoklar diyen täsir döredýär. Ölmez we ähmiýetli Saltykow-Şedrini ýatlap geçmän bilemok: “Öýde otyrdym, adat bolşy ýaly, özüm bilen näme etjegimi bilmedim. Men bir zat isledim: ýa konstitusiýa, ýa-da at çapyksuwar bekre balygy, ýa-da birini ýyrtmak”.
Şeýle-de bolsa, “tegelek stollar” tutuş ýurt boýunça geçirilýär, onda olar “Esasy Kanuny, milli hukuk ulgamyny, Prezidentiň döwlet syýasatyny kämilleşdirmek bilen baglanyşykly häzirki meseleleriň aktiwistleri tarapyndan giňişleýin düşündiriş üçin anyk çäreleriň meýilnamasyny kesgitleýärler. Türkmenistan Gurbanguly Berdimuhammedow, söýgüli Watanymyzyň mundan beýläk-de gülläp ösmegine gönükdirilen döwlet özgerişlikleriniň başlangyjy bilen, döwrüň täze üstünlikleriniň ady bilen parahatçylyk, döredijilik we ösüş ýolunda ynamly ýöräp, uly başlangyçlaryň ähmiýeti güýç we bagt.”
Köpler häzirki Türkmenistanyň häzirki ýaşaýan ikinji prezidentine ýadygärlikler gurmak baradaky teklipleriň we Konstitusiýany gowulandyrmak baradaky aladalaryň birmeňzeşdigine ynanýarlar. Emma esasy teklip entek berilmedi, güýç we bagt döwründe ýaşaýan bagtly adamlaryň wekillerinden garaşylýar. Mysal üçin, Berdimuhammedow üçin ömürlik prezidentlik möhletini teklip edip biljek "çal saçly" aýallardan. Biz eýýäm muny başdan geçirdik. Ideologiki dyrnagyň görnüşi öňküligine galýar, diňe ululygy azalýar.
Hukuklar we adalatsyzlyk hakynda
Kanunlary özgertmek barada aýdylanda, çykyş edýänler elmydama “döwletiň we jemgyýetiň hukuk ulgamyny gowulandyrmak bilen baglanyşykly bähbitli ugurlary konstitusiýa kadalarynda şöhlelendirmegiň” zerurdygyny aýdýarlar.
Nähili hukuk ulgamy! Bizde umumy kanuny bulam-bujarlyk ulgamy bar - banknotlaryň gysylmagy bilen işleýän güýçli pudak. Has köp zat beren adam dogry aýdýar. Saýlaw ýok. Bu işewürlik gurluşy, güýji we gerimi şeýle kiçijik jikme-jiklik bilen hem subut edilip bilner: Türkmen paýtagtynyň prokurorlaryndan biri aýalyna we ejesine hersine aýda bäş müň dollar berýär, altyn şaý-sepleri satyn almak üçin.
Konstitusiýa tükeniksiz kämilleşdirilip bilner, ýöne özüni jezasyz baýlaşdyrýan, öz ýurdunyň kanunlaryna tüýküren, adamlaryň ykbalyny rehimsizlik bilen basýan şol bir hukuk goraýjy doganlar tarapyndan goralýan bolsa (Igor Mirzýantsyň kazyýet synaglaryny ýada salyň we Oksana Şleýna we müňlerçe adam bar), şonda dünýä jemgyýetçiliginiň öňünde Türkmenistanyň oňyn keşbini döretmek baradaky bu gowy niýetleri, bütinleý korrumpirlenen hukuk goraýjy edaralaryň “otly dowzahy” tarapyndan ýok ediler.
Raýat jemgyýetini ösdürmek üçin bar bolan Konstitusiýanyň maddalaryny berjaý etmeli we garaşsyz jemgyýetçilik guramalaryny ýykmaly ýa-da gadagan etmeli däl, aktiwistlere basyş etmeli däl, jemgyýetçilik birleşikleriniň bellige alynmagyny habarnamalara esaslaň, 2003-nji ýyldan bäri bolşy ýaly býurokratik bulaşyk we iş ýüzünde mümkin däl. Bu aralykda, ýönekeý raýatlar üçin düýbünden peýdasyz bolan Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Milli Demokratiýa we Hukuklar Institutyndan hekaýaçy Şemşat Atajanowa şeýle ýazýar: "Häzirki wagtda Türkmenistanda jemgyýetçilik birleşikleri iň çalt ösýän pudaklardan biridir.” Ýokary howpsuzlyk komediýasy ...
Şeýle-de bolsa, Konstitusiýanyň käbir maddalarynyň “häzirki zaman dünýä tejribesine” laýyk gelmeýändigi bilen ylalaşyp bilemok. Mysal üçin, prezidentiň we hökümet başlygynyň ygtyýarlyklaryny bir adamda ulanmak mümkinçiligi. Ýa-da häkimlikleriň ýerli öz-özüňi dolandyryş edaralary däl-de, ýerli ýerine ýetiriji häkimiýetlerdigi we häkimlere saýlanman, prezident tarapyndan bellenýändigi aýdylýar. Aslynda häkimlikler, raýatlar we hökümet agzalarynyň we beýleki täsirli adamlaryň şahsy ykdysady bähbitlerini alyp barýanlar üçin “jeza beriji guramalar”.
Iň esasy zat, 1992-nji ýyldaky Konstitusiýadan tapawutlylykda häzirki zaman görnüşünde prezidentiň "ylym, edebiýat we sungat eserleri üçin tölegleri hasaba almazdan pul hakyny alyp bilmez" diýen düzgüni ýok. Emma öňki prezident Saparmyrat Nyýazow tarapyndan 2006-njy ýylda oýlanyp tapylan we 2008-nji ýylda Türkmenistanyň prezidentiniň we maşgalasynyň üpjün edilmeginiň, hyzmat edilmeginiň we howpsuzlygynyň döwletiň hasabyna amala aşyrylýandygyny tassyklaýan goşmaçalar bar. We "sansyz ýegenlerimiz bar, her kim içmek we iýmek isleýär ..."
Bu aralykda, Türkmenistanyň köp ýaşaýjysynyň masgaraçylykly 42-46 dollar pensiýasy bar. Talyp stipendiýasyndan üç esse az. Utanmaýarsyňyzmy?
Esasy Kanunyň maddalary durmuşyň hakykatlaryna laýyk gelse-de, bu hakykatlar hakykatdanam üýtgedilmeli! Ýa-da iş ýüzünde bar bolan statusy berkitmek üçin ýokarky we halkara jemgyýetçiligi üçin bir kanun dörediň. Has dogruçyl.
Saglyk diňe baýlar üçinmi?
Hukuk goraýjy ulgamdan soň indiki kesel baglanyşygy saglygy goraýyş.
Hereket edýän Konstitusiýanyň 35-nji maddasynda: “Raýatlaryň saglygy goraýyş, şol sanda döwlet saglygy goraýyş edaralarynyň torundan mugt peýdalanmak hukugy bar. Tölegli lukmançylyk we adaty däl lukmançylyk hyzmatlaryna kanunlar esasynda we tertipde rugsat berilýär. " TSSR-iň (1978) 40-njy maddasy bilen deňeşdireliň: “Türkmen SSR-iň raýatlarynyň saglygy goraýyş hukugy bar. Bu hukuk, döwlet saglygy goraýyş edaralary tarapyndan berilýän mugt hünärli lukmançylyk kömegi bilen üpjün edilýär: raýatlaryň saglygyny bejermek we gowulaşdyrmak üçin edaralaryň ulgamyny giňeltmek; howpsuzlyk çärelerini we senagat arassaçylygyny ösdürmek we gowulandyrmak; giň öňüni alyş çärelerini geçirmek; daşky gurşawy gowulandyrmak boýunça çäreler; ýaş nesliň saglygy üçin aýratyn alada, şol sanda okuw we zähmet okuwy bilen baglanyşykly çaga zähmetiniň gadagan edilmegi; keseliň öňüni almaga we azaltmaga we raýatlaryň uzyk ömrüni üpjün etmäge gönükdirilen ylmy gözlegleriň ýerleşdirilmegi."
Tapawudyny duýduňmy? Häzirki zaman konstitusiýasy düýbünden dogruçyl hilini wada bermeýär. Onuň ýerine “adaty bolmadyk saglygy goraýyş” berildi. Bu bolsa häzirki lukmançylyk hakykatlaryny takyk we anyk görkezýär.
“Özbaşdak bagt ülkesinde” lukmançylyk derejesi, Eýranda, Taýlantda we Ysraýylda hünärmenleri geň galdyrýar, gadagançylyklary we päsgelçilikleri bozandan soň türkmen halky ýüz tutýar. Daşary ýurtly hünärmenler türkmenleriň “lukmanlary” tarapyndan geçirilen gymmat bahaly synaglaryň we netijeleriň netijesizligini zibile zyňýarlar. “Türkmen lukmançylygy” düşünjesi başarnyksyzlyk, köplenç jenaýat samsyklygy we pul ogurlamak bilen manydaş boldy.
Öňüni alyş çäreleri kolonial geçmişiň galyndylary hökmünde ýok. Hususy lukmançylyk biziň üçin hiç wagt bolmady. Döwlet edaralarynda hemme zat gaty seýrek ýagdaýlardan başga tölegli boldy. Pensiýa çykýanlar we pes girdejili adamlar üçin artykmaçlyk ýok. Bahalar ýokarlanýar. Soňky iki ýylda lukmançylyk hyzmatlary birnäçe gezek ýokarlandy we raýatlaryň köp görnüşü üçin elýeterli däldi. Mundan başga-da, resmi taýdan - kassa kitabynyň üsti bilen we şahsy lukmanyň jübüsine tölemeli. Bir adam terapewtiň ýanyna barsa, beýleki lukmanlardan aýlanmaga mejbur bolýar - tölegli, ýöne keselleri kesgitlemek üçin däl-de, görkezmek üçin. Şeýle-de bolsa, ýokary bahalar hili kepillendirmeýär.
Aşgabatda çaga dogurmak ortaça 400-500 dollar, goşmaça “ätiýaçlandyryş” bolmazdan, lukmançylyk işgärleri hatda eýýäm “tölenen” bäbeklere-de ýakynlaşmaýarlar. Zähmet çekýän garyp eneleriň köpüsi, çaga dogurmazdan ozal mugt kömek alarlar diýen umyt bilen “Ene Mähri” ene we çaga merkeziniň çaga dogrulýan öýleriniň koridorlarynda we zallarynda galýarlar. Dogum üstünlikli geçse, derrew öýlerine gaýdýarlar, gözegçilik we kömeksiz galýarlar. Şonuň üçin ýaş eneleriň we täze doglan çagalaryň arasynda ölüm derejesi gaty ýokary, ýöne statistika bu barada dymýar.
13 ýaşa çenli çagalar mugt lukmançylyk kömegini alýarlar. Emma bu toslama. Iň gowusy, diňe käbir mugt synaglar edilip bilner.
Bir gormon synagynyň bahasy 20 dollar, synag wagtynda alty ýa-da sekiz synag gerek. Ýönekeý operasiýa 400-500 dollar, has çylşyrymlysy - 1000-den başlaýar. Kardiologiki gözden geçiriş ortaça 200 dollar we täze kardio merkezinde eýýäm 500!
Bu ätiýaçlandyryş polýusyny hem öz içine alýar. Şu ýyl ätiýaçlandyryş tölegleri artdy. Işsiz adam indi aýda 1 manat däl-de, 15 tölemeli! Ýagny, ýylda 63 dollar.
Soňky iki onýyllygyň dowamynda hünärmenler milletine we diline esaslanýan lukmançylyk pudagyndan (beýlekilerden) bilgeşleýin gysyldy. Netijede, Türkmenistandan ökde hünärmenler beýleki ýurtlardaky hassahanalary doldurdylar we ýurt ýiti-ýiti ýetmezçilik etdi. Saglygy goraýyşdaky korrupsiýa we ýurtdaky ýeke-täk lukmançylyk instituty, işgärleri saýlamakda we taýýarlamakda bezeg harem ýörelgesi ahyrsoňy türkmen lukmançylygyny tamamlady (aýry-aýry hünärmenleriň bolmagy umumy surata täsir etmeýär).
Bu gahar Türkmenbaşynyň döwründe başlandy we soňky ýyllarda gülläp ösdi. Abraýly köne we täze lukmançylyk edaralarynda işleýän lukmanlar hünär häsiýetleri bilen däl-de, ýaşy we daşky görnüşi boýunça saýlanýar: 35 ýaşdan uly däl, daşky görnüşi, inçe şekili we belli bir ululykdaky döşleri.
Tejribe we mahabat çäreleri diňe Teke türkmenleri üçin elýeterlidir.
“Tekeler iň köp we täsirli türkmen taýpalarynyň biridir. Soňky iki onýyllygy Ahal-Teke taýpasynyň ýeňşi bilen baglanyşdyrmak gerek. Onuň wekilleri, beýleki taýpalaryň wekillerini göçürip, ilkinji prezident Teke Saparmyrat Nyýazowyň administrasiýasynyň diregini emele getirdi. Tire-taýpanyň wekilleriniň agalygy 2006-njy ýylyň dekabrynda Türkmenbaşy ölenden soň dowam etdi. Türkmenistanyň ikinji prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow, Gökdepe sebitinden bolan etniki Teke. Hünärmenleriň pikiriçe, Teke häzirki wagtda ýokary derejeli hökümet wezipeleriniň 3/4 bölegine gözegçilik edýär, howpsuzlyk güýçleriniň 90 göterimi esasan Ahal welaýatynyň kenaryndaky Tekelerdir.” -Seret: “Türkmenleriň unutmaly zady”, “Wremýa Wostoka”, www.easttime.ru.
Lukmanlaryň köpüsi hatda häzirki zaman enjamlary bilenem dogry diagnoz goýup bilmeýärler. Iň soňky mysal: täze kardiologiýa merkezinde näsaga giň ýürek keseli diagnozy goýulyp bilinmedi. Türkmen lukmanlary irki menopaza we düwünçegiň çişine giç göwreliligi ýalňyşyp bilerler, aşgazany ýadrosyna ýakynlaşdyryp bilerler we brusellozy rewmatizm hökmünde bejerip bilerler.
Işgärleriň sowatsyzlygy sebäpli gymmat bahaly döwrebap enjamlar köplenç işlemeýär, çalt şowsuz bolýar, döwülýär we nädogry “diagnoz edilýär” we köne klinikalarda enjamlaryň könelmegi we ýyrtylmagy sebäpli fizioterapiýa otaglarynyň köpüsi işlemeýär.
Bejergi diňe bir täze mermer merkezlerinde däl, eýsem köne klinikalarda-da gymmat, bu serişdeleri goldamak ýa-da ähli derejelerde ogurlanýar.
Ýakynda Aşgabadyň bir bölegine öwrülen Owadan (Büzmeýinde) çagalar hassahanasy munuň aýdyň mysalydyr. Häkimiýetler ilatyň isleg bildirýän klinikalary däl-de, derrew täze administratiw binalaryň gurluşygy bilen gyzyklandylar. Köne hassahananyň binasynda ne suw, ne-de lagym bar, köçede ýerleşýär; Sowadyş ulgamy ýa-da ýyladyş ýok. “Amatlylaryň” arasynda toruň ýerine tagtaly köne metal düşekler bar. Näsaglar diňe bir dermanlary, şprisleri, bintleri däl, eýsem düşekleri, ýassyklary we düşek ýorganlaryny hem getirmeli. Mugt lukmançylygyň şeýle çeşmesi!
Dermanhanalar bar bolan hassahanalarda ikinjisi tebigatda neşe serişdeleriniň dolanyşygynyň merkezine öwrülýär: hassalar zerur bolanlardan köp mukdarda derman satyn almaga mejbur bolýarlar we artykmajy dermanhana berilýär.
Paýtagtda we tutuş Ahal welaýatda (sebitde) diňe bir otolaringologiýa (gulagyň, burnuň, bokurdagyň, kelläniň we boýnuň patologiýalaryny anyklamak we bejermek) bölümi bar - Nyýazow keselhanasynda - spirtiň ýok bolan gyssagly kömek bölüminde ...
Saglygy goraýyş ministrliginiň işgärleri diňe salgyt ýygnamak we ýakynlary üçin iş tapmak barada alada edýärler; Häzirki wagtda ýurtda diňe iki mamolog bar, allergistler, phlebologlar, gepatologlar we beýlekiler ýok.
Ýurtda çagalaryň saglygyny goldamak we ilatyň pes girdejili gatlaklaryna lukmançylyk kömegi bermek üçin mugt maksatnamalar ýok. Ýokanç wiruslar wagtynda çagalar baglary we mekdepler karantin üçin ýapyk däl. Ýöne lukmançylyk edaralarynyň açylan günlerinde lukmanlar birnäçe sagatlap we ýokary derejeli myhmanlaryň gelmegi üçin ýerli häkimýetler tarapyndan gurnalan “janly koridorlarda” islendik howada durýarlar, bu döwürde hassahanalar hassalaryň ölýän “zerur koridorlaryna” öwrülýär, zerur kömek berjek adam ýok.
Häzirki wagtda türkmen lukmançylygy gymmat, başarnyksyz, jogapkärçiliksiz we ýurisdiksiýasy ýok. Eger hakykaty Konstitusiýada şöhlelendirmek isleýän bolsak, onda onuň maddalarynyň birinde: “Türkmenistanyň raýatlary mugt we ýokary hilli lukmançylyk kömegini doly ýitirdi. Döwlet ilatyň saglygy we saglyk işgärleriniň korrupsiýasy üçin jogapkärçilik çekmeýär.” Ýa-da ulgamy düýpgöter üýtgetmeli, ýokary hünärli işgärleri taýýarlamaga alada etmeli, adamyň saýlap-seçip biljekdigi üçin mugt döwlet lukmançylyk kömegini yzyna gaýtarmaly: tölemeli ýa-da ölmeli. Şeýlelik bilen, hakykat ugrunda hukuklar we azatlyklar baradaky ähli maddalar düzedilip bilner.
Şol bir wagtyň özünde, döwlet işgärleriniň ägirt uly goşuny öz ýurdunyň kanunlaryny jezasyz bozýar we adamlar üçin islendik ýagdaýda Konstitusiýa tarapyndan kepillendirilen hukuklaryny goramaga mümkinçilik ýok. Iň gowusy, bagt, abadançylyk we güýç hakda ýerli gazetleriň (abuna ýazgylary döwlet ulgamyndaky işgärlere zor bilen girizilýär) gynançly gürrültilerinden ömrüni we erkinligini ýitirýärler.
Şeýlelik bilen Türkmenistanyň konstitusiýasy diňe zolakly eşikdäki bezeg görnüşi we kämilleşdirilmegi göze görünmeýän tikişleri goşmakdan ybarat, bu eşikde gynançly manylary geýen ýurduň ýaşaýjylarynyň durmuşyny hiç hili gowulaşdyrmaz.
Nataliýa Şabunts
