Türkmenistan: adamlaryň jemgyýetçilik ýagdaýynyň gowulaşmagyna garamazdan, raýat azatlyklary bilen oňaýsyz ýagdaý saklanýar
ÝB türkmen lideriniň Brýussel sapary wagtynda adam hukuklary meselelerine ünsi jemlemeli (Brýussel, 2007-nji ýylyň 2-nji noýabry) - 5-7-nji noýabr aralygynda Brýusselde Gurbanguly Berdimuhammedow bilen geçirilen gepleşiklerde ÝB Türkmenistanyň prezidentini esasy raýat we syýasy hukuklary dikeltmäge çagyrmaly diýip, Ynsan hukuklaryny goraýjy “Human Rights Watch” şu gün ýaýradan memorandumunda aýtdy. Gün tertibinde türkmenleriň Ýewropa gaz üpjünçiligi meselesi hem bolar diýlip garaşylýar.
Türkmenistanda dünýäniň iň repressiw rejimlerinden birini döretmek üçin 21 ýyl sarp eden Saparmyrat Nyýazow geçen ýyl aradan çykaly bäri, Ýewropa Bileleşigi we halkara jemgyýetçiliginiň beýleki gatnaşyjylary bu ýurt bilen hyzmatdaşlygy dikeltmek üçin tagalla edýärler.
Human Rights Watch öz memorandumynda Berdimuhammedowyň döwründe Nyýazowyň jemgyýetçilik syýasatlarynyň iň ýigrenji görnüşlerinden bir üýtgeşmäniň bardygyny we ýurdy halkara izolýasiýasyndan çykarmak üçin ädimleriň görülýändigini, emma rejimiň repressiw we awtoritar häsiýetiniň saklanýandygyny belleýär .
Adam hukuklary guramasynyň Ýewropa we Merkezi Aziýa ýolbaşçysy Holli Kartner: "ÝB diňe bir türkmen ýolbaşçylarynyň Nyýazowyň zulmuna garşy alyp barýan işlerine baha bermän, eýsem ösüşe göz aýlamak üçin has ýokary derejäni kesgitlemeli" -diýdi. "Başga bir zat etmezlik, türkmen hökümetiniň geljekki ugry kesgitlenýän mahaly üýtgeşmeleri amala aşyrmak üçin möhüm pursatdan mahrum bolmak bolar".
Berdimuhammedow pensiýa we sosial ýeňillikleri dikeltdi, 10 ýyllyk orta we 5 ýyllyk ýokary bilim girizdi, şeýle hem bilim ulgamyna, esasanam ýokary bilim ulgamyna giň we çynlakaý üýtgeşmeler barada daşary ýurtlar bilen maslahatlaşýar.
H.Kartner: "Pajygaly Nyýazow syýasatyndan soň, Türkmenistanyň täze ýolbaşçylygynyň jemgyýetçilik özgertmeleri gutlanman bilinmez" -diýdi. “Şeýle-de bolsa, Türkmenistanda raýat jemgyýetiniň dowam edýän basyşy hiç bir garaşsyz guramanyň bu prosese gözegçilik etmegine ýol bermeýär. Mundan başga-da, hökümetiň raýat we syýasy hukuklar ugrundaky özgertmeler meselesinde hiç hili ygrarlylygy ýok ".
Adam hukuklary guramasy Nyýazowyň döwründe syýasy sebäplere görä iş kesilenler Muhammetguly Aýmyradowyň, Annagurban Amanglyjowyň we Sapardurdy Hajyýewiň derrew boşadylmagyny isledi. Halkara adam hukuklary guramasy Türkmenistanda azyndan ýüzlerçe adamyň syýasy sebäplere görä adalatsyz kazyýetler tarapyndan azatlykdan mahrum edilendigini belleýär we hökümeti Nyýazowyň döwründe we täze hökümet döwründe adalatsyz ejir çeken adamlary hukuk taýdan goramak boýunça tutuş ýurt mehanizmini döretmäge çagyrýar.
Memorandum, beýleki zatlar bilen birlikde, Türkmenistanda söz azatlygy we birleşmek azatlygy babatynda dowam edýän berk çäklendirmelere ünsi çekýär. Häkimiýetler tarapyndan abanýan haýbatlar we ýanamalar, adam hukuklary boýunça işleýän garaşsyz hökümete degişli bolmadyk guramalaryň kadaly işlemeginiň öňüni aldy. Daşary ýurda syýahat etmek birneme ýeňilleşdirildi, ýöne Nyýazowyň çäklendirmeler ulgamy saklanýar.
H.Kartner: "Söz azatlygy, birleşmek, din we hereket azatlygynyň doly basylmagy Nyýazowyň zulmuna gaharly häsiýet bolupdy we bu sebitleriň köpüsinde oňyn üýtgeşmeler belli bir derejede görünmeýär" -diýdi. "ÝB hyzmatdaşlygyň ölçeglerine esaslanmaly we Türkmenistan bilen anyk özgertmeler boýunça hyzmatdaşlygyny çuňlaşdyrmazdan ozal ösüşi talap etmeli."
* * *
Türkmenistan bilen hyzmatdaşlyk we umumy maksatlara ýetmek şertnamasy Ýewropa Bileleşigi tarapyndan tassyklanmady. Tassyklamak prosesi 1990-njy ýyllaryň ahyrynda saklandy. Adam hukuklarynyň elhenç ýagdaýy sebäpli.
2006-njy ýylyň oktýabr aýynda, Nyýazowyň ölüminden iki aý öň, Ýewropa Parlamentiniň Halkara Söwda Komiteti, ýurduň hökümeti adam hukuklarynyň düýpli gowulaşmagyny üpjün edýänçä, Türkmenistan bilen wagtlaýyn söwda şertnamasyna mundan beýläk garamagy bes etmegi karar etdi.
Komitetiň karary, ÝB-niň diňe “adam hukuklary babatynda aýdyň, göze görnüp duran we yzygiderli öňegidişlik” bolan halatynda Türkmenistan bilen wagtlaýyn söwda şertnamasyny baglaşmaga taýýardygyny belleýär. Wekiller Aşgabat şäherini ähli syýasy tussaglary boşatmaga, hökümete degişli bolmadyk guramalaryň hasaba alynmagyna we päsgelçiliksiz işlerine rugsat bermäge, ýurdy Halkara Gyzyl Haç komitetine açmaga we BMG-nyň adam hukuklaryna gözegçilik mehanizmlerini Türkmenistana “öz wagtynda” elýeterli etmegi üpjün etmäge çagyrdy.
