HDB Jemgyýetçilik guramalarynyň teklipleri
SEBİTLEÝİN SEMİNAR “ADAM ÖLÇEGLERİ BARADAKY BORÇNAMALARY ÝERİNE ÝETİRMEK WE RAÝAT JEMGYÝETİNİŇ ÝHHG-NYŇ İŞİNDÄKİ ROLUNY GÜÝÇLENDİRMEK”
Duşanbe, 2014-nji ýylyň 21-22-nji maýy
Ynsan hukuklaryny goraýjylaryň howpsuzlygyny üpjün etmek we merkezi Aziýa ýurtlarynda birleşmek azatlygy barada jemgyýetçilik guramalaryna teklipler
Bu resminama Merkezi Aziýanyň aşakdaky guramalary tarapyndan hödürlenýär: Gazagystanyň Adam Hukuklary we Hukuk Dolandyryş Býurosy, “Nota Bene” jemgyýetçilik gaznasy (Täjigistan), Adam hukuklary boýunça türkmen başlangyjy (sürgünde, Awstriýada ýerleşýär), Adam hukuklary hereketi “Bir Duýno – Gyrgyzystan”, Halkara Adam Hukuklary Assosiasiýasy "Ýanýan ýürekler kluby" (Özbegistan, sürgünde, Fransiýada ýerleşýär), "Adam hukuklary boýunça halkara hyzmatdaşlygy" (Belgiýa) guramasy bilen bilelikde.
Sebitdäki esasy meselelere syn
Garaşsyz adam hukuklary toparlary we adam hukuklaryny goraýjylar Merkezi Aziýada howply şertlerde işleýärler. Bütin sebitde adam hukuklary toparlary we goraýjylar çäklendiriji kanunlaryň we syýasatlaryň, oňaýsyz syýasy ritorikanyň we metbugat propagandasynyň, gorkuzmagyň we azar bermegiň pidasy. Soňky döwürde Ukrainada bolup geçen wakalar we "Ýewromaýdan" diýlip atlandyrylýan protestler sebäpli ýurtda häkimiýetiň agdarylmagy Merkezi Aziýa ýurtlarynyň häkimiýetleriniň adam hukuklaryny goraýjylara we häzirki rejime garşy çykýan beýleki adamlara, şol sanda "bäşinji sütün" diýip bellemegine we şuňa meňzeşlere edilýän basyşy hasam artdyryp biljekdigi baradaky aladalary orta atdy.
Öňküsi ýaly raýat jemgyýetiniň ýagdaýy aladalandyryjy bolup galýar, esasanam Türkmenistanda we Özbegistanda, häkimiýetler HDB garaşsyz raýat jemgyýeti guramalarynyň işine päsgel bermek bilen bir hatarda döwlet tarapyndan gözegçilik edilýän guramalaryň işini öňe sürmegi dowam etdirýärler. Özbegistanda işleýän garaşsyz adam hukuklary guramalary, adatça hökmany döwlet hasaba alynmazdan işleýär we işlerine serişde almak meselesinde gaty gowşak ýagdaýda. Şu güne çenli Türkmenistanda ýekeje-de garaşsyz adam hukuklary guramasy hasaba alynmady, şonuň üçin beýle jemgyýetçilik guramalarynyň açyk işleri üçin mümkinçilik ýok.
Aýyň başynda ýurt birleşmek azatlygy barada täze kanun kabul etdi. Guramalarymyzyň entek bu kanunyň ähli düzgünlerini düýpli seljermek mümkinçiligi bolmasa-da, täze kanunyň beýanynda deslapky gözden geçirmek öňki kanunyň esasy meseleli düzgünleriniň saklanandygyny görkezýär. Şeýle düzgünler hasaba alynmadyk HDB jemgyýetçilik guramalarynyň işine girizilen gadaganlyklary, hasaba alynmagynyň öňüni alýan düzgünleri (mysal üçin, bir guramanyň milli HDB jemgyýetçilik guramasy hökmünde hasaba alynmagy we ýurduň dürli künjeklerinde işlemegi üçin azyndan 400 agzasy bolmaly) we giň ygtyýarlyklary berýän düzgünleri öz içine alýan HDB jemgyýetçilik guramalarynyň işine gözegçilik etmek we gözegçilik astynda saklamak.
Türkmenistanda we Özbegistanda adam hukuklary meselesini gozgaýan raýat jemgyýetiniň wekilleri haýbat atmak, gözegçilik etmek, daşary ýurda gitmegine ýüz öwürmek, ownuk piketleriň ýaýramagy, hukuk goraýjy guramalar tarapyndan çagyrylmak we sorag edilmek, tussag astyna alynmalar we türme tussaglygy ýaly giň ýanamalara sezewar edilýär. Özbegistanda azyndan iki adam hukuklaryny goraýjy aktiwist, žurnalist we oppozisiýa agzasy tussaglykda saklanýar. Gynamalar we ýowuz daraşmalar, şeýle hem türmäniň erbet şertleri sebäpli saglyk we abadançylyklary barada çynlakaý aladalar bar, käbirleri on ýyl we ondan köp wagt bäri tussaglykda saklanýar. Bu iki ýurduň belli hukuk goraýjy aktiwistleri daşary ýurda gaçmaga mejbur boldular. Bosgunlykda bolanda-da adam hukuklaryny goraýjylar töhmet, web sahypalaryna hüjüm we gaýybana kazyýet işi ýaly gorkuzmalara we ýanamalara sezewar edilipdi. Türkmen häkimiýetleri sürgün edilen raýat jemgyýetiniň wekilleriniň ÝHHG-nyň adam ölçegleri ýygnaklaryna gatnaşmagynyň öňüni almaga birnäçe gezek synanyşdy. Gazagystanda HDB jemgyýetçilik guramalaryna bolan şübhe artýar. Jemgyýetçilik guramalary hasaba almak hem bu ýurtda hökmanydyr, şol bir wagtyň özünde häkimiýetler bu statusy inkär etmek, şeýle hem hukuk bozulmalary sebäpli HDB guramalary ýapmak üçin giň ygtyýarlyklara eýe. Täze Jenaýat Kodeksi we häzirki wagtda ýurtda seredilýän beýleki kanunlar, kabul edilen halatynda birleşmek azatlygyny hasam çäklendirýän düzgünleri öz içine alýar.
Mundan başga-da, Jenaýat kodeksiniň täze taslamasy hasaba alynmadyk ýa-da gadagan edilen birleşikleriň döredilmegini, gatnaşmagyny ýa-da maliýeleşdirilmegini jenaýatlar (administratiw däl) diýip kesgitleýär; jemgyýetçilik birleşiginiň agzalary tarapyndan bu termini takyk kesgitlemezden döwlet edaralarynyň işine "bikanun gatyşmagy" gadagan edýär; bu termini takyk kesgitlemezden döwlet edaralarynyň işindäki birleşikler; jemgyýetçilik birleşikleriniň ýolbaşçylaryny jenaýatçylaryň aýratyn görnüşü hökmünde häsiýetlendirýär we ekstremizm we şuňa meňzeş birnäçe jenaýat üçin beýleki adamlara garanyňda has agyr jeza göz öňünde tutulýar. Ynsan hukuklaryny goraýjylar täze düzgünleriň hökümete degişli bolmadyk guramalary we olaryň agzalaryny gorkuzmak we işlerine päsgel bermek üçin ulanylar öýdüp gorkýarlar. Soňky birnäçe hadysada adam hukuklaryny goraýjylar häkimiýetler tarapyndan jenaýat jogapkärçiligine çekildi we syýasy sebäplere görä mejbury psihiatrik bejergi aldy.
Gyrgyzystanda jemgyýetçilik guramalary hem soňky çäklendiriji kanunlar sebäpli basyş astyndady. Bularyň arasynda Russiýa Federasiýasynyň kanunlaryndan ruhlanan parlament agzalary tarapyndan öňe sürlen birnäçe kanun taslamasy bar. Bu kanun taslamalarynyň biriniň düzgünleri, HDB jemgyýetçilik guramalaryny daşary ýurtlardan pul alsa we "syýasy" diýlip atlandyrylýan çärelere gatnaşsa, "daşary ýurt agentleri" diýip bellemegi göz öňünde tutýar, ikinji kanun taslamasy "dönüklik" kesgitlemesini ep-esli giňeldýär, netijesinde adam hukuklary çärelerine ulanylyp bilner. Üçünji kanunyň düzgünleri adaty däl jyns gatnaşyklaryny ösdürmegi gadagan edýär. Kanun taslamalarynyň hiç biri entek mejlisde kabul edilmedik hem bolsa, oňaýsyz ritorika bilen baglanyşykly we HDB adam hukuklary jemgyýetçilik guramalarynyň gowşaklygy sebäpli ünsi özüne çekdi.
Ýaňy-ýakynda çap edilen hasabatda adam hukuklary boýunça jemgyýetçilik guramalarynyň aktiwistleriniň, işleriniň netijesinde gorkuzmalara we basyşlara sezewar bolýandyklary, netijede olaryň arasynda özlerini arkaýyn duýmagyň gorkusynyň artýandygy anyklandy. Ynsan hukuklaryny goraýjy Azimzhan Askarow 2010-njy ýylyň iýun aýynda Gyrgyzystanyň günortasyndaky etniki çaknyşykda oýnan roly sebäpli adalatsyz kazyýet işinden soň ömürlik türme tussaglygyny dowam etdirýär. Kazyýetiň geçen aý bu işi açmak baradaky karary, gynamalar baradaky aýyplamalary goşmak bilen, kazyýetiň bitarap we düýpli gözden geçirilmegine täze umyt döretdi.
Täjigistanda HDB jemgyýetçilik guramalary üçin iş şertleri hem köp babatda durnuksyz. Ýurduň HDB jemgyýetçilik guramalary bilen baglanyşykly kanunçylygynda raýat jemgyýeti guramalarynyň peýdasyna däl-de, düşündirilip bilinjek giň sözli düzgünler bar. Bu kanunçylygyň çäginde jemgyýetçilik guramalary yzygiderli gözegçilikde saklanýar, netijede käbir guramalaryň işine bikanun gatyşmak bolýar. Barlaglar köplenç kanun bozulmalary bilen baglanyşykly duýduryşlar we kanuny çäreler bilen bilelikde alnyp barylýar.
Kazyýetler, milli kanunlary bozanlygy ýa-da öz tertipnamalaryna ters gelýän işleri "yzygiderli" amala aşyranlygy sebäpli HDB jemgyýetçilik guramalaryny ýatyryp biler, netijede soňky birnäçe ýylda HDB jemgyýetçilik guramalarynyň birnäçesi (adam hukuklaryny goraýjy guramalar) çynlakaý düzgün bozmalar barada subutnamalar bolmadyk halatynda kazyýet kararlary bilen ýatyryldy. Sebitdäki beýleki ýurtlarda bolşy ýaly, Täjigistanda-da hökümeti tankytlaýan pikirleri beýan edýän adamlara garaşsyz web sahypalarynyň wagtal-wagtal petiklenmegi, kazyýet işi, hüjümler we gorkuzmagyň beýleki görnüşleri bolýar. Şeýlelik bilen, häkimiýetler jemgyýetçilik gyzyklanmalary, şol sanda adam hukuklary meseleleri boýunça açyk çekeleşikleriň öňüni alar. Ynsan hukuklaryny goraýjylar, ýokary derejeli işlerini amala aşyrmakda, meselem, tussaglykda saklanýan müşderilerine erkin ygtyýar almakda kynçylyklary başdan geçirýärler.
Teklipler
Guramalarymyz, Merkezi Aziýada ÝHHG-a gatnaşýan döwletler we ÝHHG-a gatnaşýan beýleki ýurtlar, şeýle hem ÝHHG guramalary üçin Merkezi Aziýa ýurtlarynda adam hukuklaryny goraýjylary we birleşmek azatlygyny goramak, şeýle hem hyzmatdaşlygy güýçlendirmek bilen birlikde birnäçe teklipleri beýan etdi. Merkezi Aziýada ÝHHG-a gatnaşýan döwletleriň hökümetleri üçin teklipler
Merkezi Aziýa ýurtlarynyň hâkimiyetleri üçin wajyp:
Birleşmek azatlygy we beýleki degişli hukuklar bilen baglanyşykly kanunçylygyň halkara adam hukuklary kanunlarynyň talaplaryna laýyk gelýändigine göz ýetiriň. Bu nukdaýnazardan, häkimiýetler DGAHB we beýleki halkara we milli adam hukuklary hünärmenleri bilen kanun taslamalaryna we bar bolan kanunçylyga degişlilikde maslahatlaşmaly we şeýlelik bilen berlen tekliplere laýyklykda meseleli düzgünleri ýatyrmaly / täzeden gözden geçirmeli.
HDB jemgyýetçilik guramalarynyň işine girizilen gadaganlygy aýyryň we HDB jemgyýetçilik guramalarynyň bellige alynmagyna ýol bermeýän ýönekeý, aç-açan, çalt we adalatly düzgün arkaly hasaba alynmagyny üpjün ediň. HDB jemgyýetçilik guramasynyň togtadylmagynyň ýa-da ýapylmagynyň kazyýet tarapyndan amala aşyrylmagyny üpjün etmeli; diňe adatdan daşary ýagdaýlarda, çynlakaý hukuk bozulmalarynyň ynandyryjy subutnamalary esasynda we HDB jemgyýetçilik guramalaryna duýduryş berlenden we bu düzgünleri düzetmek üçin mümkinçilikler berlenden soň iň soňky ýol hökmünde. Bu talaplary bozup HDB jemgyýetçilik guramalaryny ýapan islendik karar gözden geçirilmelidir.
Jemgyýetçilik guramalaryň işine aşa köp gözlenmegi we bikanun gatyşmagy, adam hukuklary meseleleri boýunça işleýän şahsyýetleri we toparlary gorkuzmagy we azar bermegi bes ediň. Ynsan hukuklaryny goraýjy guramalaryň, aktiwistleriň we aklawçylaryň öz işlerini päsgelçiliksiz we gorkusyz ýerine ýetirip biljekdigine göz ýetiriň; yzarlamalaryň hemmesini dogry derňäň we jogapkärleri jogapkärçilige çekiň we işleri üçin tussag edilen ähli hukuk goraýjylary boşadyň.
HDB Jemgyýetçilik guramalaryň we adam hukuklaryny goraýjylaryň işini abraýdan düşürýän we HDB jemgyýetçilik guramalaryna (ýerli ýa-da halkara) durnuklylyga we howpsuzlyga howp abandyrýan syýasy başlangyçlardan we sözlerden gaça duruň. Muňa derek, HDB jemgyýetçilik guramalarynyň adam hukuklaryny öňe sürmek, HDB jemgyýetçilik guramalaryna we olaryň agzalaryna edilýän hüjümleri ýazgarmak, HDB jemgyýetçilik guramalarynyň ähli derejelerde karar kabul etmegine gatnaşmagyny goldamak we HDB jemgyýetçilik guramalary bilen kanunçylykda we iş ýüzünde adam hukuklarynyň goralmagyny gowulandyrmak üçin işlemeli.
Garaşsyz web sahypalaryny petiklemek, töhmet kazyýet işlerini ýa-da beýleki kanuny hereketleri tankytçylary dymdyrmak üçin adam hukuklary ýaly jemgyýetçilik gyzyklanmalary bilen baglanyşykly açyk çekeleşiklere päsgel bermegi bes ediň.
BMG guramalary, DGAHB we beýleki halkara adam hukuklary guramalary tarapyndan raýat jemgyýeti üçin amatly şert döretmek we goldamak üçin kabul edilen görkezmelere we tekliplere laýyklykda anyk çäreleri görüň.
BMG-nyň Adam hukuklaryny goraýjylar boýunça ýörite hasabatçysynyň we BMG-nyň köp ýyl bäri garaşylýan Assosiasiýa we ýygnak azatlygy boýunça ýörite hasabatçysynyň haýyşlaryna jogap beriň (Türkmenistan we Özbegistan); bu hasabatçylaryň (Gazagystan we Gyrgyzystan) öňünden ylalaşylan saparlaryny amala aşyrmakda doly hyzmatdaşlygy üpjün etmek; bu ýörite düzgünlere (ähli Merkezi Aziýa ýurtlary) gatnaşyjylara açyk çakylyk iberiň.
ÝHHG-a gatnaşýan beýleki döwletler üçin teklipler, ÝHHG-nyň ähli gatnaşyjy döwletlerine gönüden-göni we kanuny gyzyklanma bildirýän adam ölçegleri baradaky ýörelgelere laýyklykda Merkezi Aziýanyň daşyndaky gatnaşyjy döwletler:
Merkezi Aziýa ýurtlarynyň hökümetleri bilen ikitaraplaýyn we köptaraplaýyn gatnaşyklar wagtynda adam hukuklary toparlary we adam hukuklaryny goraýjylar (aýry-aýry ýagdaýlarda) bilen baglanyşykly ýagdaý barada alada bildiriň. Şeýle hem, bu ýurtlaryň häkimiýetlerini birleşmek azatlygy we beýleki esasy hukuklar boýunça manyly özgertmeleri durmuşa geçirmäge höweslendirmek üçin bar bolan ähli mümkinçiliklerden peýdalanmalydyrlar. Şeýle özgertmeler, mümkin bolsa bu ýurtlar bilen hyzmatdaşlygy ýokarlandyrmagyň şerti hökmünde talap edilmelidir.
DGAHB-iň sebitdäki hökümetlere birleşmek we beýleki hukuklary goraýan halkara adam hukuklary ülňüleriniň berjaý edilmegini üpjün etmek, hususan-da adam hukuklary toparlarynyň we adam hukuklaryny goraýjylaryň ýaş aktiwistleriň mümkinçiliklerini goramak we güýçlendirmek üçin sebitdäki hökümetleriň hünärmenlerine maslahat we amaly kömek bermek baradaky tagallalaryna goldaw beriň.
Merkezi Aziýada, şol sanda iň ýokary syýasy derejelerde işleýän adam hukuklary toparlary we goragçylary bilen adam hukuklaryny öňe sürmekde bahasyna ýetip bolmajak işleri, şol sanda ÝHHG guramalary we halkara adam hukuklary mehanizmleri bilen hyzmatdaşlygy arkaly raýdaşlygy görkezmegi dowam etdiriň.
Sürgün edilen Merkezi Aziýanyň adam hukuklaryny goraýjylary bilen ýakyn aragatnaşyk saklaň we bu hukuk goraýjylaryň öz ýurtlarynda adam hukuklaryna hormat goýulmagyny üpjün etmek ugrundaky tagallalaryny höweslendirmek we goldamak üçin degişli çäreleri görüň. Bu adamlara garşy ýanama ýagdaýlaryny düýpli derňäň.
ÝHHG-nyň tutuş jemgyýeti we ÝHHG guramalary üçin teklipler:
ÝHHG-a gatnaşýan döwletler DGAHB-iň birleşmek azatlygy we adam hukuklaryny goraýjylary goramak boýunça görkezmeleri işläp düzmek baradaky başlangyçlaryny goldamaly we öz ýurtlarynda-da, ÝHHG-nyň beýleki gatnaşyjy döwletlerinde-de kabul edilenden soň durmuşa geçirmelidir.
ÝHHG-a gatnaşýan döwletleriň we ÝHHG guramalarynyň ýokary derejeli wekilleri HDB jemgyýetçilik guramalarynyň adam hukuklary halkara ülňülerini we borçnamalaryny ýerine ýetirmekde oňyn we möhüm roluny tassyklamak üçin ähli mümkinçiliklerden peýdalanmalydyrlar we ÝHHG-a gatnaşýan ýurtlaryň ýolbaşçylarynyň HDB jemgyýetçilik guramalarynyň işiniň kanunylygyny we ygtybarlylygyny sorag astyna almak synanyşyklaryna garşy durmalydyr.
ÝHHG-nyň wekilhanalary we ÝHHG-a gatnaşýan döwletleriň ilçihanalary adam hukuklary toparlary we adam hukuklaryny goraýjylar bilen ýakyn we yzygiderli aragatnaşyk saklamaly, zerur bolanda goldawlaryny aýdyň, kazyýet işlerine gatnaşyň, tussaglykdaky adam hukuklaryny goraýjylara baryp görüň we howp astyndaky adam hukuklaryny goraýjylary goldaň. ÝB we Şweýsariýanyň adam hukuklaryny goraýjylar baradaky görkezmeleri ýaly degişli görkezmeler yzygiderli durmuşa geçirilmeli. ÝHHG-nyň meýdan bölümleri we ÝHHG-a gatnaşýan döwletleriň ilçihanalary howp abanýan halatynda adam hukuklaryny goraýjylaryň habarlaşyp biljek aragatnaşyk maglumatlary bolan esasy şahsyýetleri hem kesgitlemeli.
DGAHB, ÝHHG-nyň başlyklary we beýleki ÝHHG guramalary birleşmek azatlygyny we beýleki esasy azatlyklary goramak boýunça raýat jemgyýeti bilen ýakyn hyzmatdaşlygy dowam etdirmeli we bar bolan we beýleki mehanizmler arkaly ýokarda agzalan DGAHB görkezmelerini ösdürmek üçin raýat jemgyýeti bilen maslahatlaşmagyň gowy tejribesini goldamaly.
ÝHHG-a gatnaşýan döwletler we ÝHHG guramalary, raýat jemgyýetiniň wekilleriniň ÝHHG-nyň adam ölçegleri çärelerine gatnaşmak hukugyny üpjün etmeli we bu meselede gatnaşyjy döwletleriň ÝHHG tarapyndan kabul eden borçnamalaryny şular ýaly ýygnaklarda öz pikirlerini öz hökümetlerine we beýleki döwletlere erkin habar bermek hukugyny üpjün etmeli.
ÝHHG, DGAHB we beýleki degişli halkara mehanizmler, hususan-da BMG-nyň adam hukuklaryny goraýjylaryň ýagdaýy boýunça ýörite hasabatçysy bilen ýakyn hyzmatdaşlykda sebitdäki adam hukuklaryny goraýjylaryň ýagdaýyny çözmek we öňe sürmek üçin ÝHHG-nyň ýörite wekili üçin mandat döretmeli. DGAHB-i bu ugurdaky tagallalaryny has-da güýçlendirmek üçin raýat jemgyýetini goramak başlangyçlary üçin goşmaça çeşmeler bilen üpjün etmeli.
ÝHHG-a gatnaşýan döwletler we ÝHHG guramalary, ÝHHG ýurtlarynda howp astyndaky adam hukuklaryny goraýjy toparlaryň we adam hukuklaryny goraýjylaryň howpsuzlygyny ýokarlandyrmak, şol sanda psihologiki we fiziki howpsuzlyk taslamalary, şeýle hem adam hukuklaryny goraýjylaryň bu ugurda howpsuz işlemegi üçin şertler döretmeli; şeýle hem, ÝHHG sebitindäki raýat jemgyýeti guramalary tarapyndan bu ugurdaky sebitleýin hyzmatdaşlygy goldamaly.
ÝHHG-a gatnaşýan döwletler, adam hukuklaryny goraýjylar gyssagly kömege mätäç bolanlarynda çalt jogap bermek üçin aýratyn we köpçülikleýin mümkinçiliklerini artdyrmagy dowam etmeli. Bu amal, bu ugurda bar bolan halkara mehanizmleri, şol sanda ÝB tarapyndan ýakynda döredilen maksatnama bilen bilelikde amala aşyrylmalydyr.
RUS joint NGO recommendations on HRD and freedom of association
2014-nji ýylyň maý aýy
