YHG "Memorial" ozal 2002-nji ýylyň noýabr-dekabr aýlarynda Türkmenistanda türkmen däl mekdepleri ýapmak kampaniýasy barada habar beripdi. Häkimiýetleriň, Türkmenbaşydaky (öňki Krasnowodsk) 3-nji Gazak mekdebi türkmen mekdebine öwrülmäge synanyşan milli mekdeplerinden biri.
1937-nji ýyldan bäri bar bolan şäherdäki bu Gazak mekdebinde 500-den gowrak okuwçy we 30-dan gowrak gazak mugallymy bolan 20 sany gazak synpy bardy. 2002-nji ýylyň güýzünde bilimiň türkmen diline geçiriljekdigi belli bolanda, mekdebiň öňki müdiri Uzumhan Baýamanowa şeýle geçişiň işjeň garşydaşy hökmünde çykyş etdi.
Asly Gazagyzstanly, Krasnowodsk şäherinden bolan Baýamanowa bilim ulgamynda 23 ýyl işledi, şol sanda birnäçe ýyllap Gazak 3-nji mekdebiniň müdiri bolup işledi (90-njy ýyllaryň ahyrynda, onuň ýerine etniki türkmen direktor hökmünde çalşyldy). Direktor wezipesinden aýrylandan soň, mugallym bolup işlemegini dowam etdirdi.
Baýamanowanyň Gazak diasporasynyň wekilleriniň ene dilinde bilim almak hukugyny goramak ugrundaky tagallalary 2002-nji ýylyň sentýabr aýynda "borçlaryny yzygiderli ýerine ýetirmezlik" bahanasy bilen işinden aýyrtdy. Soň şäher prokurorynyň garşylygy saýasynda onuň işi gaýtadan dikeldildi.
2002-nji ýylyň Sanjar aýynda mekdebiň administrasiýasy, Türkmenbaşy şäherindäki bilim bölüminiň müdiri A.Tagangeldiýewiň görkezmesi bilen bilimi türkmen diline geçirmek baradaky haýyş bilen gazak mugallymlarynyň gollaryny ýygnap başlady. Mugallymlaryň köpüsi işini ýitirmekden gorkup bu resminama gol çekdiler. Baýamanowa haýbatlara garamazdan, gol çekmekden ýüz öwürdi we 2002-nji ýylyň 7-nji noýabrynda Türkmenistanyň Bilim ministrligine, Ministrler Kabinetine we ýerli häkimiýetlere kararyň taýýarlanmagyna garşy nägilelik bildirdi. Hatlarynda 1997-nji ýylyň 27-nji fewralynda Gazagystan Respublikasynyň we Türkmenistan hökümetleriniň arasynda bilim pudagyndaky hyzmatdaşlyk baradaky Ylalaşygyň 3-nji maddasyna salgylandy, oňa laýyklykda "şertnama baglaşýan taraplaryň her biri taraplaryň raýatlaryny kepillendirýär" raýatlary bilen bilime deň hukuklar we elýeterlilik, ene dilinde bilim almak üçin amatly şertleriň döredilmegine kömek edýär ".
Şol gün mekdebiň müdiri A. Gurbannyýazow, Baýamanowa, Türkmenbaşy şäheriniň häkimlik bölüminiň bilim bölüminiň müdiri Tagangeldiýew bilen Gazak dili barada söhbetdeşligi geçirmek üçin çagyrylandygyny aýtdy. Mugallym Tagangeldiýew bilen bolan söhbetdeşlikden soň gaýdanda, sapagy bozandygy üçin oňa käýinç berlendigini gördi. Bu käýinç bilen kazyýet işi açmak synanyşyklary şowsuz boldy. 2002-nji ýylyň 26-njy noýabrynda Baýamanowa näbelli sebäplere görä ikinji gezek käýinç berildi. Şondan soň Tagangeldiýew ony ýene çagyrdy we işden aýryljakdygyny aýdyp haýbat atdy, bilimiň Gazakdan türkmenlere geçirilendigi barada arz etmezligi talap etdi.
Ýerli çeşmelere görä, 2002-nji ýylyň ahyrynda 3-nji mekdebiň döwlet diline tegeçilendigine garamazdan, häkimiýetler uly gazak diasporasynyň wekilleriniň garşylyklaryny göz öňünde tutup, ilki başda gazak dili we edebiýaty sapaklaryny saklapdyrlar. Käbir maglumatlara görä, diňe 2003-nji ýylyň güýzünde Gazak mekdebinde bilimiň soňky "türkmenizasiýasy" geçirildi.
Baýamanowa Türkmenistanyň dürli döwlet edaralaryna şikaýat ibermegini dowam etdirensoň, 2003-nji ýylyň 14-nji iýunynda işinden boşadyldy. Türkmenbaşy kazyýeti ilki mugallymyň işiniň dikeldilmegi baradaky arzasyny goldady. Şeýle-de bolsa, 2003-nji ýylyň sentýabr aýynda kazy Baýramowanyň baştutanlygyndaky Balkan welaýatynyň raýat kazyýet işi kazyýet kollegiýasy şäher kazyýetiniň kararyny ýatyrdy we kazyýet işini täze kazyýete iberdi, netijesini çaklamak kyn däldi. Baýamanowanyň şikaýatyna häzirki wagtda Türkmenistanyň Ýokary kazyýetinde garalmaly. Bu aralykda, ýerli işgärler mugallyma diňe garawul hökmünde işe alyp boljakdygyny aýdýarlar.
2003-nji ýylyň 15-nji oktýabrynda Baýamanowa ÝHHG-nyň Türkmenistandaky ofisinden goldaw sorady. Mugallym: "Söz azatlygyndaky raýat hukuklarymy dikeltmekde we işimi dikeltmekde maňa kömek etmegiňizi soraýaryn" diýip ýazýar. "Işden aýrylmagymyň mysaly, bilimi Gazakdan türkmene geçirmek kararyna garşy gelen her bir adama şol ykbalyň garaşyp biljekdiginiň janly mysalydyr. Bilim edaralarynyň ýolbaşçylarynyň men hakda aýdyşy ýaly men milletçi däl. Diňe bilim pudagynda Gazagystan bilen Türkmen taraplarynyň arasynda ýokardaky Ylalaşygyň düzgünlerini ýerine ýetirmeklerini isleýärin. "
2004-nji ýylyň ýazynda Gazagystanyň prezidenti Nursultan Nazarbaýewiň Türkmenistana sapary garaşylýar. Şeýle-de bolsa, Gazagystanyň mekdeplerini ýapmak meselesiniň döwlet baştutanlarynyň derejesine çykaryljakdygy barada entek alamat ýok. Ýerli synçylaryň pikiriçe, häzirki wagtda ÝHHG bu meselede Gazagystanyň Aşgabatdaky ilçihanasyna garanyňda has işjeň. Gazagystanyň häkimiýetleri 2001-nji ýylda Urfa obasyndaky (Krasnowodsk şäheriniň golaýy) Gazak mekdebiniň ýapylmagyna hiç hili reaksiýa bildirmediler. Astana, pul tygşytlamak bahanasy bilen türkmen häkimiýetleri Türkmenistanda gazak dilinde ýeke-täk sebit gazetini ýapanda-da nägileligini bildirmedi.
Witaliý Ponomarew.
