Saparmurat Nyýazowyň özüne we ähli "türkmenlere" bolan höwesi, bilimi halamazlygy öz miwesini berýär.
Hytaýda geçirilen gepleşiklerde Türkmenbaşy ministrlerinden şeýle bir utandy welin, hemmesine alty aýyň içinde iňlis dilini erkin bilmegi buýurdy - bu hatda “adaty” ýurtda-da mümkin däl iş, daşary ýurt dillerini öwredýän adam ýok diýen ýaly Türkmenistanda asla däl.
Türkmenistanyň prezidentiniň izolýasiýa syýasaty on ýyldan soň öz netijesini berýär. Daşary ýurt dillerini we birnäçe umumy bilim derslerini öwrenmekden ýüz öwürmäge gönükdirilen türkmen bilim ulgamynyň düýpli reformasy köpçülikleýin sowatsyzlygy döretdi.
Prezident, 2005-nji ýylyň dekabr aýynyň başynda bir türkmen wekiliýetiniň Hytaýa eden saparyndan soň, gaz üpjünçiligi, ýüpek fabrikleriniň gurluşygy, demir ýol enjamlary bilen üpjünçilik we karz almak baradaky şertnamalary baglaşmak üçin buýruk berdi.
Delegasiýa nebit, gaz, dokma we azyk ýaly birnäçe möhüm pudaklaryň ministrlerini öz içine aldy. Hytaý resmileri iňlis dilinde gepleşik geçirdiler, türkmenler bolsa terjimeçiniň üsti bilen habarlaşdylar.
Görnüşinden, Türkmenbaşy diňe bir ministrlerinden utanman, eýsem iňlis dilini bilmezligi daşary ýurtly hyzmatdaşlar bilen gepleşiklerde Türkmenistanyň pozisiýasyny gowşadyp biler.
“Türkmenistanyň geljegi uly. Daşary ýurtlar bilen bilelikde özara peýdaly işlemek üçin ähli mümkinçiliklerimiz bar diýip, Prezident hökümetiň soňky ýygnagynda aýtdy. - Munuň üçin tejribe toplaň, dil öwreniň. Hatda hytaýlylaram iňlisçe gürleýärler, ýöne meniň orunbasarlarym bir söze düşünmeýärler. Iňlis dilini özüňiz ýaly gürlemek üçin alty aý wagt berýärin!”
Meselem, höküm süren ýyllarynda türkmenbaşy daşary ýurt dilini öwreniş merkezleriniň hemmesini ýapdy we orta mekdeplerde we uniwersitetlerde rus we iňlis dilini okatmagy iň pes derejä çykardy.
Resmiler näme etmeli? Hususy repetitor işe almalymy? Emma ýurtda hiç kim galmady diýen ýaly. Ähli mynasyp mugallymlar eýýäm bir wagt gitdiler.
Paýtagtyň uniwersitetleriniň biriniň daşary ýurt diller bölüminiň öňki mugallymy: "Indi size iňlisçe gürlemegi öwredýän mugallym tapmak gaty kyn mesele: erkin gürleşmek, ýazmak we okamak üçin" -diýdi. "Iň ýokary derejeli mugallymlaryň köpüsi işden çykarylandygy sebäpli işsiz galdy, Russiýanyň ýokary okuw mekdepleriniň abraýly diplomlary bilen Russiýa gitdiler we şol ýerde üstünlikli okadýarlar."
“Repressirlenenler” diňe bir iňlis däl, eýsem rus dili hem boldy, aragatnaşyk ikinji dili bolan türkmenler üçin henizem ikinji ýerde durýar we titul bolmadyk milletler üçin. “Bu diňe bir zady aňladýar - türkmen mekdeplerinde alnan bilimler ýurduň daşyndaky ýokary okuw jaýlaryna girmek üçin ýeterlik bolmaz. Russiýada uçurymlarymyz giriş synaglaryndan hem geçip bilmezler "-diýip, Aşgabat mekdepleriniň birinde rus dili mugallymy aýdýar.
28 ýaşyndaky oba hojalygy ministrleriniň orunbasarlarynyň biriniň aýtmagyna görä, türkmenbaşy tarapyndan döredilen "milli ösüş modeli" diýlip atlandyrylýan ýaş nesil ýolbaşçylar bilkastlaýyn maglumat we bilim boşlugynda terbiýelendi.
“Uniwersitetimde daşary ýurt dilini öwretmek hepdede bir sagat bilen çäklenýärdi we ekzamenleriň ýerine synagdan geçdiler. Esasy üns türkmen raýatynyň özüni tanamagyna, keseki zatlaryň hemmesini ret etmegine we asyl türkmen medeniýetiniň ösmegine gönükdirildi "-diýdi.
Döwletiň soňky on ýylda bilim pudagyndaky syýasaty ilatyň we esasanam ýaşlaryň daşary ýurt diline düşünmek mümkinçiliginiň bolmazlygyny maksat edinýär: daşary ýurt teleýaýlymlaryna tomaşa etmek we radio diňlemek; köçelerde, edaralarda terjimeçisiz daşary ýurtlular bilen gürleşmek; okamak we işlemek üçin daşary ýurda syýahat etmek.
Amerikan Parahatçylyk Korpusy tarapyndan gurnalan çagalaryň "dostluk lagerleri" hem ýapyldy. Ozal tomus kanikullarynda çagalar ýörite guralan okuw jaýlaryna äkidilip, ol ýerde amerikan meýletinçileri bilen aragatnaşyk gurup, dil öwrenýärdiler.
Parahatçylyk Korpusynyň taslamasyna öňki gatnaşyjylaryň biri: "Emma olar rejime gerekli adam bolmadylar, sebäbi dil bilen birlikde çagalar erkinlik ruhuny siňdirdiler, aýrylmaz hukuklary bolan adam ýaly duýmaga mümkinçilik aldylar" -diýdi.
-"Çagalar lagerden gaýdyp gelip, dünýä dürli gözler bilen seredýärdiler".
IWPR
