Adam hukuklary federasiýasynyň Gündogar Ýewropa we Merkezi Aziýa bölüminiň müdiri Aleksandra Kulaýewa bilen “Hronika Türkmenistan” web sahypasyna söhbetdeşlik.
HT: Guramaňyz we iş ugurlary barada bize gürrüň berseňiz.
AK: Halkara adam hukuklary federasiýasy (FIDH) 100-den gowrak ýurtda 164 adam hukuklary guramasyny birleşdirýär. 1922-nji ýylda döredilen FIDH adam hukuklarynyň bozulmagynyň pidalaryny goramak, bu hukuk bozulmalarynyň öňüni almak we hukuk bozujylary jogapkärçilige çekmek üçin işleýär. FIDH adam hukuklarynyň alhliumumy Jarnamasynda görkezilen ähli hukuklary - raýat we syýasy, ykdysady, jemgyýetçilik we medeni hukuklary goramak üçin işleýär. FIDH, agza guramalary ýaly, haýsydyr bir partiýa ýa-da dine degişli däl we ähli hökümetlerden garaşsyz. Soňky 25 ýylda FIDH halkara hünärmenleriniň gatnaşmagynda takmynan 1600 gözleg missiýasyny geçirdi.
HT: Türkmenistanda işleýän haýsy jemgyýetçilik guramalary Halkara federasiýasy bilen hyzmatdaşlyk edýär?
AK: Örän takyk sebäplere görä agza guramalarymyz ýok ýurtlar bar. Bu ýurtlaryň biri Türkmenistan bolup, onuň çäginde adam hukuklary guramasy ýok. Bu, Türkmenistany işimiziň çäginden çykarmak üçin sebäp bolmady. Türkmenistanda işleýäris, ýöne, elbetde, agza guramalarymyz bar ýurtlar ýaly güýçli däl.
Bosgunlykdaky türkmen adam hukuklary guramalary: ilki bilen Wenada ýerleşýän “Türkmen adam hukuklary başlangyjy” ýolbaşçysy Farid Tuhbatullin bilen, “Gollandiýanyň garaşsyz hukukçylar birleşiği”, Bolgariýadaky “Türkmen Helsinki Adam hukuklary gaznasy” bilen örän ýakyndan işleýäris.
Biz olar bilen Türkmenistanda adam hukuklary meseleleriniň halkara guramalarynyň gün tertibinde hemişe bolmagyny üpjün etmek üçin işleýäris. Türkmen kärdeşlerimiz we Amnesty International we Human Rights Watch bilen bilelikde Ýewropa Bileleşigi bilen Türkmenistanyň arasyndaky hyzmatdaşlyk we işewürlik şertnamasyny tassyklamaga bagyşlanan ýygnaklara, halkara konferensiýalarda we seminarlarda, BMG komissiýalarynyň we komitetleriniň Türkmenistana bagyşlanan mejlislerinde işjeň gatnaşýarys.
HT: Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýyny gowulandyrmak üçin halkara adam hukuklary we ynsanperwer guramalar tarapyndan nähili işler edilýär we haýsy işler alnyp barylýar?
AK: ÝHHG, BMG we Ýewropa Bileleşigi ýaly halkara guramalar bilen hyzmatdaşlyk edýäris, olara goşmaça maglumatlary berýäris, ýygnamak gaty kyn, esasanam awtoritar rejimli ýurtlarda. Bu maglumatlaryň diňe bir ýygnalman, eýsem bu halkara guramalaryna berýän her bir sözümiziň arkasynda durmagymyz üçin seresaplylyk bilen barlanmagyny üpjün etmek üçin elimizden gelenini edýäris.
Şeýle hem, milli parlamentler, esasanam Iňlis we Fransuz we Ýewropa Bileleşigi bilen Türkmenistanyň arasyndaky Hyzmatdaşlyk we Işewürlik Ylalaşygynyň ara alnyp maslahatlaşylmagyna gatnaşýan beýlekiler bilen işleýäris. Ýewropa Parlamenti bilen örän ýakyndan işleýäris. Biz kärdeşlerimizi - adam hukuklaryny goraýjylary goldamaga synanyşýarys, sebäbi bosgunlykda-da olaryň işi, Türkmenistanda henizem bar bolan raýatlyk hereketleriniň uçgunlarynyň öçmegine ýol bermeýän kepillikdir, rejimiň bulary doly ýok etmek üçin edýän ähli tagallalaryna garamazdan. Şonuň üçin türkmenleriň adam hukuklaryny goraýjylarynyň we guramalarynyň goldawy biziň üçin diýseň möhüm bolup görünýär.
Türkmenleriň adam hukuklary guramalarynyň halkara ýygnaklaryna, BMG komissiýalarynyň we komitetleriniň mejlislerine, Türkmenistan hökümetiniň nägilelik bildirmäge we türkmenleriň adam hukuklaryny goraýjylarynyň bu möhüm çärelere gatnaşmagynyň öňüni almaga synanyşýan şertlerinde gatnaşmagy ýaly möhüm meselelerde halkara jemgyýetçiligi yza çekilmeli däldir.
HT: Türkmen häkimiýetleri, adam hukuklary ýagdaýyny gowulaşdyrmakda gazanan üstünliklerini dünýä jemgyýetçiligine görkezip, ýurduň bäş welaýatynda (sebitlerinde) Adam Hukuklary Gurluşlary Merkezleriniň açylandygyny işjeň wagyz edýärler. Bu merkezleriň açylmagy, Türkmenistanyň adam hukuklaryny goramak we öňe sürmek mümkinçiliginiň hakykatdanam ep-esli artandygyny görkezýär?
AK: Meniň pikirimçe, islendik ýurtda üýtgeýän kagyz ýüzünde hemişe garaşsyz adam hukuklaryny goraýjylaryň we žurnalistleriň ýagdaýy. “Ýokardan” buýruk bilen döredilen guramalar bolsun, ýerli häkimiýetler bolsun, BMG, ÝHHG, Ýewropa Bileleşigi ýa-da başga biri, ýöne ýurduň ýaşaýjylary tarapyndan öz hukuklaryny we azatlyklaryny goramak we öňe sürmek üçin döredilen guramalar.
Bu nukdaýnazardan häzirki wagtda Türkmenistan adam hukuklaryny goraýjylar ýa sürgünde galmaga, ýakyn ýa-da uzak ýurtlardan beýleki ýurtlardan işlemäge ýa-da adam hukuklary guramalary bilen gatnaşygyny gizlemäge mejbur bolan ýerlerde düýbünden önelgesiz platforma. Žurnalistler üçinem edil şonuň ýaly. Türkmenistanda ýerli we milli adam hukuklary guramalaryny döretmek we doly işlemek üçin hiç hili mümkinçilik ýok bolsa, ýurtda adam hukuklarynyň ýagdaýynda haýsydyr bir öňegidişlik barada gürleşmek mümkin däl.
Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýynyň gowulaşmagy üçin haýsydyr bir üýtgeşmäniň kepilligi barada gürleşmek entek ir. Şeýle-de bolsa, bu ugurdaky islendik ädim diňe hukuk goraýjy aktiwistler tarapyndan kabul edilip bilner.
Anotherene bir sorag, onuň nähili işlejekdigi, iň bolmanda hakyky hukuk çäreleriniň görüljekdigi, iň bolmanda ykbalyň islegi bilen daşary ýurda giden şol hukuk goraýjylaryň garyndaşlaryna ahlak we fiziki basyş tejribesini duruzmak nukdaýnazaryndan kagyz ýüzünde näçe galjakdygy. Adamlar syýasy sebäplere görä sürgüne düşenlerinde-de, ejelerine, doganlaryna we çagalaryna edilýän basyşlar dowam edýär.
Bu ýokary adamkärçiliksiz tejribäniň bes edilmegi hakyky ädim bolar we syýasy erkiň üýtgemegini we döwletiň adam hukuklary bilen ýagdaýy gowulaşdyrmak islegini görkezer.
HT: Federasiýa işgärleriniň Türkmenistana girmäge mümkinçiligi barmy, gözleg we kanuny gözegçilik missiýalary geçirildimi?
AK: Ýok, beýle mümkinçiligimiz ýok. Bize şeýle mümkinçilik döretmek barada haýyş bilen Türkmenistanyň hökümetine birnäçe gezek ýüz tutduk. Iň soňky gezek hatda adam hukuklary guramasy, Amnesty International we Norwegiýanyň Helsinki gaznasy ýaly beýleki halkara adam hukuklary guramalaryndaky kärdeşlerimiz bilen bilelikde köpçülikleýin synanyşyk etdik, ýöne ýene bir gezek ret edildi. Aslynda, Türkmenistan häzirki wagtda sebitdäki baryp bolmajak ýeke-täk ýurt. Garaşsyz we beýleki guramalar bilen bilelikde köp synanyşyk etdik, ýöne netije bermedi.
HT: Türkmenistan Özbegistandan has ýapyk ýurtmy?
AK: Şübhesiz. Özbegistanda gözleg missiýalaryny geçirdik we hasabat berdik. Ýagdaýymyz kyn bolsa-da. Guramamyzyň köp agzasy şol ýerde tussag edilýär. Özbegistanda kärdeşlerimize gaty agyr jeza berýärler. Käbirleriniň boşadylmagyny gazandyk, ýöne şondan soň olar ýurtdan çykmaly boldular, sebäbi Özbegistanda türmeden boşadylan we syýasy äheňde saklanýan adamlar üçin adam hukuklary boýunça islendik çäräni ýaşamak we dowam etdirmek mümkin däl.
Türkmenistanda adam hukuklary işi düýbünden mümkin däl, şonuň üçin ähli aragatnaşyklarymyz sürgünde.
HT. 2013-nji ýylyň 10-njy iýulyndan diňe täze biometrik pasport bilen Türkmenistany terk edip bolar we goşa rus-türkmen raýatlygy bolanlar saýlamaly bolarlar - ýa-da türkmen raýatlygyndan ýüz öwrüp, ýurtdan çykmaly ýa-da rus raýatlygyndan ýüz öwürmeli. Ýerli hökümet işgärleri, migrasiýa gullugynyň wekilleri bilen bilelikde ikitaraplaýyn öýlere we kwartiralara baryp görýärler we goşa raýatlyk eýeleriniň haýsy raýatlykdan ýüz öwürjekdigini yzygiderli soraýarlar. Türkmen howa ýollarynyň Moskwadaky wekilhanasynda eýýäm gelýänlerden goşa raýatlygynyň bardygyny ýa-da ýokdugyny soraýarlar we Aşgabat şäherine petekleriň diňe türkmen wizasy bolan halatynda goşa raýatlyklara satyljakdygyny duýdurýarlar. Bu ýagdaýa nähili teswir berip bilersiňiz? Bu adam hukuklarynyň bozulmagymy?
AK: Bu ýagdaýa düşündiriş berip bilerin, başgaça aýdanymda, häzirki wagtda beýle maglumat federasiýa tarapyndan entek alynmady we men hem entek almadym.
Emma islendik ýagdaýda raýatlaryň hereketine gözegçilik güýçlendirilse, bu gaty erbet alamat. Häzirki wagtda goşa rus-türkmen raýatlygy bolan adamlar Russiýa aňsatlyk bilen syýahat edip bilerler we bu ýerde türkmen aňtaw gulluklary tarapyndan has az gözegçilik edilýär. Bir adam wiza üçin rus ýa-da türkmen häkimiýetlerine ýüz tutmaly bolsa, bu, elbetde, adamyň nirede, näme üçindigi hemişe belli bolýar.
Bu tejribe tapgyryndan - çykyş wizalary, ozal Türkmenistanda bolşy ýaly we Özbegistanda hem ulanylýar, Daşary işler ministrliginden ýurtdan çykmak üçin rugsat almaly bolanyňyzda; Sowet Soýuzynda haçan daşary ýurda gitmeli bolsa daşary ýurt pasportyny almalydy. Bularyň hemmesi hereket azatlygyny çäklendirýän serişdeleriň görnüşüne degişlidir.
Hereket azatlygy esasy adam hukuklarynyň we azatlyklaryndan biridir. Bu hukuk ähli halkara konwensiýalarda göz öňünde tutulandyr we aýrylmaz adam hukugy bolup galmalydyr. Hereket azatlygyny azaltmak ýa-da raýatlaryň hereketine gözegçilik etmek üçin çäreleriň artmagy elmydama delillere degişlidir.
Emma Türkmenistandan goşa raýatlygyň bardygyna ýa-da ýokdugyna garamazdan, adatça ýurtdan çykmagyň öňüni alýan has gynandyryjy signallar bar. Arasynda halkyň açyk demokratik uniwersitetleri okaýan talyplaryna gysga wagtyň içinde daşary ýurda gitmek gadagan edilen ýagdaýlar boldy. Şeýle signallar wagtal-wagtal Türkmenistandan we beýleki ýurtlardan gelýär we biz muňa jogap bermäge synanyşýarys.
HT: Resmi çeşmelere görä bu maglumatlaryň size ýetmändigini aýtdyňyz, ýöne bu ýagdaý barada maglumat size nädip iberilip bilner, kim iberip biler? Belli bir ýurtda adam hukuklarynyň bozulmagy barada maglumat almagyň mehanizmi haýsy?
AK: Aýdyşym ýaly, köp wagt bäri işleýän hyzmatdaşlarymyz bar. Resmi maglumatlary ýazga almagyň mehanizmi birnäçe çeşmeden birmeňzeş maglumatlary almagy öz içine alýar. Alnan maglumatlary üns bilen barlandan soň, onuň bilen işleşip başlaýarys. Alýan maglumatlarymyza diňe birnäçe barlagyň üsti bilen, onuň takyklygyna we ygtybarlydygyna göz ýetirenimizde hereket edýäris. Türkmenistanda ikitaraplaýyn ýagdaýlar baradaky maglumatlaryň dogry däldigini aýtmaýaryn, diňe bu meselä gözegçilik etmek üçin esaslarymyzyň ýokdugyny aýdýaryn.
HT: Türkmenistanyň häkimiýetleri halkara jemgyýetçiligi we adam hukuklary guramalary nukdaýnazaryndan haýsy esasy adam hukuklary bozýar?
AK: Ilki bilen, esasy hukuklar - adama adalatsyz tussag edilmek, adalatsyz türme tussaglygy, gynalmazlyk hukugy we ýaşamak hukugy kepillendirýän adalatly kazyýet hukugy barada gürlesek ýerlikli bolar. Bu esasy hukuklar Türkmenistanda bozulýar. Syýasy yzarlamalaryň pidalary, hatda fransuz teleýaýlymlarynyň birinde işlän we tussaglykda ölen žurnalist hem bar.
Emma ölümiň sebäbini anyk bilemzok. Türkmen türmesinde oňa zulum edilip, gynamalara sezewar edilendigini görkezýän gaty biynjalyk signallar bar.
Şeýle hem Türkmenistandaky türmeden boşadylan we gynamalara we ýowuz çemeleşmelere şaýatlyk edenlerden maglumatlar bar. Kazyýet eden-etdilikleri we adalatsyz kazyýet işleriniň pidalarynyň sany gaty ýokary.
Türkmenistanda hukuk hünäri instituty, garaşsyz aklawçylar instituty gaty gynandyryjy ýagdaýda. Ýurduň içinde türme tussaglygynyň şertlerine gözegçilik edip biljek adam hukuklary guramalary ýok.
Metbugat azatlygy bilen baglanyşykly ýagdaý gaty gynandyryjy. Metbugat diňe bir garaşsyz bolman, eýsem garaşsyz daşary ýurt metbugatyna girmek hem hemişe çäklendirilýär. Onlaýnda bolşy ýaly, çap edilen materiallaryň üsti bilen hem.
Ýurt halkara synçylary üçin netijeli ýapyk. Biziň ýaly halkara guramalara ol ýere barmak gaty kyn, şeýle hem BMG guramalary we ÝHHG Türkmenistanyň içindäki dürli ynsanperwerlik meselelerine gözegçilik etmek üçin elmydama kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýar.
Ýurduň ösüşi üçin örän möhüm faktor syýasy oppozisiýanyň we köp partiýaly sistemanyň bolmagydyr. Bu nukdaýnazardan Türkmenistandaky ýagdaý hem aladalandyryjy. Şonuň üçin dürli halkara guramalarynyň reýtinginde ýurt Demirgazyk Koreýa bilen birlikde iň soňky orny eýeleýär. Guramamyzyň Türkmenistanda şahamçalarynyň ýoklugy adam hukuklaryndaky ýetmezçiligi hem tassyklaýar.
Ykdysady we sosial hukuklar hemme ýerde bozulýar. Adamlar yşyksyz, suwsyz ýaşaýarlar. Ekin meýdanlarynda köp işleýärler. Az aýlyk almak üçin iň kyn işe iberilýärler. Adamlaryň köpüsi hakykatdanam ykdysady we sosial kynçylyklarda.
HT: Berdimuhamedow rejiminiň ýurtda adam hukuklarynyň berk berjaý edilmegine täsir edýän barmy?
AK: Bu gynandyryjy sorag. Bu sorag, adam hukuklaryny goraýjylar, halkara aktiwistlerimizi aýnanyň öňünde goýýar. Sebäbi hakykatyň gynandyryjy beýanyny görýäris, sebäbi çynlakaý tebigy baýlyklary bolan ýurtlara daşarky täsirlere boýun bolmak kyn. Olar dünýä bagly däl, ýöne dünýä esasan olara bagly.
Bu nukdaýnazardan seredilende, Türkmenistan uly energiýa çeşmelerine eýedir we ykdysady taýdan Ýewropa bilen ne şertnamalar, ne-de başga ykdysady güýje eýe. Şonuň üçin köplenç “hakyky syýasatçy” ykdysady faktorlaryň diwaryna girýäris.
Mysal üçin, Türkmenistanyň prezidenti Fransiýa geleninde we hemmämiz: Halkara federasiýa, türkmen kärdeşlerimiz, Human Rights Watch, Amnesty International, Türkmenistanda nämäniň bolup geçýändiginiň goşmaça suratyny görkezmek üçin hemmämiz güýçlerimizi jemledik. Emma “Bouygues” konserniniň we Berdimuhammedow rejimini ideologiki taýdan goldamakda Türkmenistan bilen örän ýakyn ykdysady gatnaşyklary bolan beýleki fransuz kompaniýalarynyň oýnan roluny göz öňünde tutsak, biziň bähbitlerimiz bu kompaniýalaryň bähbitlerine gapma-garşy gelýärdi. Bu biziň peýdamyzda däl.
Şeýle-de bolsa, Ýewropa Bileleşigi bilen iň meşhur Hyzmatdaşlyk we Işewürlik şertnamasyna entek gol çekilmänligi biziň üçin gaty möhüm bolup görünýär. Biziň düşünjämizde bu delil örän möhümdir, sebäbi Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýy erbetleşse, bu şertnamanyň ýatyrylyp bilinjekdigi barada bir madda bar. We ýagdaýyň häzirki ýagdaý bilen deňeşdirilende näderejede erbetleşip biljekdigini öňe sürýäris. Şeýle şertlerde bu resminama nädip gol çekip bilersiňiz?
Şol bir wagtyň özünde-de, biz Türkmenistany syýasy we ykdysady taýdan izolirlemek üçin düýbünden garşy.
HT: Berdimuhammedow häkimiýet başyna geleli bäri Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýy üýtgedimi? Hawa bolsa, haýsy tarapa?
AK: Daşardan işleýän synçy hökmünde ýagdaýyň diňe ritorika (çeper sözleýiş) nukdaýnazaryndan üýtgändigi görünýär. Adam hukuklary ýagdaýyny gowulandyrmak üçin çäreleri görmek niýeti yglan edildi we aýdyldy. Öňki prezident bilen hatda bu hem bolmady.
Berdimuhammedow ugurdaky üýtgeşmäni yglan etdi, Türkmenistanyň internete açykdygyny, amnistiýalaryň geçirilendigini we bu ýurda halkara synçylarynyň çagyrylandygyny aýtdy. Muňa oňyn signal hökmünde garadyk.
Gynansagam, bu oňyn signal hakyky hereketler bilen ýeterlik derejede tassyklanmady: köp partiýaly ulgamyň döredilmegi aç-açan bezegli we syýasy, raýat we jemgyýetçilik hukuklary hemme ýerde bozulmagyny dowam etdirýär.
Şonuň üçin ritorikadan başga-da anyk üýtgeşmeleri göresim gelýär. Birleşen Milletler Guramasynyň Adam Hukuklary Geňeşi Türkmenistanyň hökümetine birnäçe gezek ýüzlenip, ýurtdaky adam hukuklarynyň ýagdaýyny gowulandyrmak üçin birnäçe teklipleri berdi. Bu teklipleri durmuşa geçirmek üçin Türkmenistanyň nähili hakyky ädimleri görýändigini görmek isleýärin.
Bu, BMG-nyň ýerine ýetiriji guramasynyň Gynamalara garşy komitetiniň Türkmenistanyň milli kanunçylygyny, kazyýet we jeza çäresini özgertmek boýunça birnäçe jikme-jik we esasly tekliplerine degişlidir.
Haçan-da bu özgertmeler söz bilen däl-de, amallarda bolup geçip başlanda we olaryň netijeleri hakykatdanam görünse, diňe hakyky üýtgeşmeler hakda gürleşmek mümkin bolar.
HT: Türkmenistan bilen Hyzmatdaşlyk we Işewürlik Ylalaşygynyň tassyklanmagy Ýewropa Bileleşigi tarapyndan ýurtdaky adam hukuklarynyň ýagdaýynyň ÝB üçin alada döretmejekdigini resmi taýdan ykrar edermi?
AK: Ylalaşygy şeýle düşündirip bolar. Şonuň üçin häzirki wagtda tassyklanmagy biziň üçin entek ir ýaly bolup görünýär, sebäbi Türkmenistan adam hukuklarynyň ýagdaýyny gowulandyrmak üçin iň bolmanda käbir anyk ädimleriň görüljekdigine ýeterlik kepillik bermedi. Gurluş merkezlerini döretmek ýaly "ýüzleý" çäreler hakda däl-de, raýat we syýasy azatlyklar babatynda hakyky gowulaşmalar hakda aýdýaryn. Men Türkmenistanda demokratik özgertmeleriň yzyna dolanyp bolmajakdygyny tassyklaýan möhüm, netijeli subutnamalar hakda aýdýaryn.
Ylalaşygy tassyklamak üçin diňe türkmen tarapy tarapyndan Türkmenistanda adam hukuklary bilen hakyky elhenç ýagdaýy düzetmäge gönükdirilen özgertmeleriň geçiriljekdigini kepillendirýän kepillik bolup biler öýdýän.
Şu wagta çenli Beýik Britaniýanyň we Fransiýanyň parlamentleri bu pikirde. Şeýle hem, Ýewropa Parlamentiniň Ylalaşygyň çalt baglaşylmagyna bolan islegine düşünýändigimize garamazdan, käbir bilelikdäki ädimleriň, bilelikdäki pikir alyşmalaryň we adam hukuklary pudagynda kämilleşdirmeleriň esasy bolup biljekdigi sebäpli, Türkmenistanyň jemgyýetini demokratiýalaşdyrmak niýetiniň subutnamasyny henizem jedelsiz üpjün edip bilmejekdigine ynanýarys.
Bu, biziň pikirimiz, Ylalaşygy tassyklamak işine gatnaşýanlaryň hemmesine ýetirýäris we Türkmenistanda adam hukuklarynyň depelenmeginiň delillerini we mysallaryny bu hukuk bozulmalarynyň gerimi bilen ynandyryjy subut etmäge synanyşýarys.
Söhbetdeşlik Maksat Alikperow tarapyndan geçirildi
