Derrew birnäçe daşary ýurt teleýaýlymy Türkmenistany mahabatlandyrýan we “Türkmenistana hoş geldiňiz” sözleri bilen 30 sekuntlyk wideo ýaýlyma bermäge başlady.
“Euronews” halkara kanalynyň şeýle jedelli abraýy bolan ýurdy öňe sürýänleriň şübheli roluny almaga näme sebäp bolandygy entek belli däl. Rus NTV we Gazak Caspionet kanallaryna garşy hiç hili şikaýat ýok, olar şeyle hem öz ýurtlarynda her zady mahabatlandyrýarlar, emma “Ýewropa” gymmatlyklaryna esaslanýan redaksiýa syýasatyny döredýän “Euronews”, adam hukuklary meselelerini Ýewropa Bileleşiginiň hiç haçan çözmedik ýurduny mahabatlandyrmaly däldi. Emma indi söhbetdeşlik adam hukuklary barada däl-de, adaty we öwrenişilen hukuklar we Türkmenistana gidýänleriň pul töleýän amatlyklary barada bolar. Birinji bölüm: giriş
Hemişe bolşy ýaly, häkimiýetler şeýle bir gizlin hereket etdiler welin, gowy niýetler ugrukdyryjy pikire garşy çykyp biler. Daşary ýurtlulary Türkmenistana çagyryp, olar (häkimiýetler) migrasiýa syýasatyna buýruk bermediler we ýurda, esasanam giriş üçin esasy tertip we düzgünleri döretmediler. Türkmenistana gezelençleri gurnaýan birnäçe syýahatçylyk agentligi bilen ýörite habarlaşdyk. Agentlikleriň hemmesi takmynan bir zady aýtdy. Ilkinji sorag, Türkmenistana bu saparyň näderejede möhümdigi soraldy, sebäbi ähli zerur resminamalary doldurmak ep-esli maliýe töwekgelçiligi bilen baglanyşykly. Agentlikleriň wekilleri Türkmenistana girmek üçin wiza almak üçin diňe bir syýahatçylyk agentliginden kepillik almaly bolman, eýsem Türkmenistandaky bir myhmanhana üçin öňünden töleg tölemeli, ähli wiza töleglerini tölemeli we kesgitlenen seneler üçin uçar petegi. Deslapky çykdajylaryň umumy mukdary takmynan iki müň ABŞ dollary (2000 $). Agentlik wiza ret edilen halatynda myhmanhana töleginiň yzyna gaýtarylmajakdygyny, bilet yzyna gaýtarylanda çekilen ýitgileriň we elbetde wiza töleginiň yzyna gaýtarylmajakdygyny duýdurdy. Türkmenlerden wiza bermekden ýüz öwürýänleriň göterimi barada soralanda, ähli edaralaryň wekilleri şuňa meňzeş san görkezdi - takmynan 90 göterim. Şol bir wagtyň özünde, Türkmenistanyň degişli gurluşlary bilen durnukly arabaglanyşygy bolan, hatda resmi web sahypalarynyň birinde hyzmatdaş hökmünde hödürlenýän şol edaralar bilen söhbetdeşlik geçirildi. Şol bir wagtyň özünde, edaralar ýurduň içinde bolmak we aýlanmak diňe türkmen tarapy tarapyndan yglan edilen senelere we ugurlara laýyklykda mümkindigini we olardan sowulmagyň mümkin däldigini derrew duýdurdylar.
Türkmenistanyň ilçihanalaryna baryp görmek düýbünden gynandyryjy täsir galdyrýar. Bu materialy taýýarlamakda Türkmenistan bilen baglanyşykly ýa-da bu ýurda şahsy ýa-da iş sebäpleri bilen girmek isleýän dürli ýurtlaryň, dürli hünärleriň raýatlary ýörite söhbetdeşlik geçirdi. Dürli ýurtlardaky türkmen ilçihanalaryna baryp görmekden edil şol bir täsir, gödeklik we başarnyksyzlyk. Moskwadaky ilçihana hem, içerki howpsuzlyk işgärleriniň geýýän galyň aýakgaplarynyň ýakymsyz ysy, işgärleriň gödekliginiň ýokarlanmagy we iş ýerinde çiğit çigitlemek usuly bilen tapawutlanýar. Wiza üçin resminamalary kabul edýän konsulyň we golastyndaky işgärleriň, her kime birkemsiz "sen" diýip ýüzlenmegi, näbelli wagta gitmek, resminamalary kabul etmegiň wagtyny iň az wagta çenli çäklendirmek, hatda iň ujypsyz ýalňyşlyk üçin ýüzüne resminama zyňmak usulyny köpler bellediler. Londondaky ilçihana nädogry bir zat etmek gorkusynyň döreýän sypaýylygy bilen tapawutlanýar. Bu ilçihananyň işgärleri, "nädogry" adamy ýurda goýbermekden gaty gorkýarlar, Türkmenistan tarapyndan başgaça görkezilmedik bolsa, hemme kişini diýen ýaly ret edýär. Gepleşmek üçin öňünden bellenen wagtda telefona jogap bermezlik adaty zat. Wenadaky ilçihana, köpleriň belleýşi ýaly, ýörite hyzmatlaryň agzalaryny aç-açan tanap bilýän raýat eşikli adamlaryň aşa köp üns bermegi bilen häsiýetlendirilýär. Pariždäki ilçihananyň atmosferasy gabawa meňzeýär we esasy soraglara anyk jogap almak gaty kyn; işgärler partizanlar ýaly dymýarlar.
Bir wagtlar öňki SSSR-iň çäginde iň abraýly ýerlerden biri bolan Aşgabat howa menzili indi ammara öwrüldi. Aşgabat şäherine gelen adamy ilkinji garşylaýan zat, howa menziliniň binasynyň girelgesine iň gysga we iň ýakyn ýoldan aýlanyp, basgançaklaryň uçuşlaryny aýlamak zerurlygydyr. Soňra indiki synag başlaýar - pasport gözegçiliginde düýbünden gurulmadyk nobat. Uçuşdan ýadaw adamlar, pasportlaryny ýalta we arkaýyn barlaýan, kompýuterlerdäki ýazgylar bilen bir zady barlaýan iki-dört serhetçi bilen nobata durmaga mejbur bolýarlar. Şol bir wagtyň özünde, iş stansiýalarynyň hemmesi işlemeýär, bu bolsa dykyz we derli nobatda durmak üçin sarp edilýän wagty köpeldýär. Serhetçiniň adaty usuly, iş ýerinden turmak we haçan gaýdyp geljekdigini we gaýdyp geljekdigini düşündirmezden gitmekdir. Indiki kynçylyk, goş-golamyňyzy tapmakdyr. Konweýer kemerinden howa menziliniň işgärleri ony goş-golamlaryny gözleýän uly bir üýşmeleňe zyňýarlar, sözüň doly manysynda beýleki adamlaryň çemodanlarynyň aşagyndan gazýarlar. Ýöne her gelen gümrük gözegçiliginde hakyky masgaraçylyk başdan geçirilýär. “Ýaşyl” koridora baranyňyzda-da, bu ýa-da beýleki zadyň içinde bolmagynyň zerurdygyny düşündirip, ähli goş-golamyňyzy çykarmaga mejbur bolýarsyňyz. Bularyň hemmesi diňe üç ýa-da dört gümrük gullugynyň işgäri, polisiýa we harby eşikli bir adamyň öňünde däl, eýsem tutuş nobatda. Egin-eşik, içki geýim, sowgat, gymmat bahaly zatlar, şahsy zatlaryňyz bolan zatlaryň hemmesi onlarça adamyň öňünde çaýkanýar! Şol bir wagtyň özünde gümrük işgärleri sizi ähli ýurtlarda erkin we eksport edilýän zatlary yglan etmäge mejbur edýärler. Jübi telefonlary, ykjam kompýuterler, kameralar, GPS enjamlary, her bir syýahatçynyň we turistiň diýen ýaly şahsy zatlary we esbaplary hakda aýdýarys. Emma türkmen gümrük gullugynyň işgärleri bularyň hemmesine täze derweze hökmünde seredýärler we öz işlerini kynlaşdyrýarlar we ýolagçylardan wagt alýarlar.
Ondan soň size başga bir pasport barlagy garaşýar we özüňizi garşylaýan garyndaşlaryňyzyň däl-de, howa menzilinde topar bolup işleýän hususy ulag taksi sürüjileri bilen garşylaşýarsyňyz, ulag üçin ýokary bahalary saklaýan bir düzüm görýärsiňiz. Başga taksi hyzmaty ýok. Şol bir wagtyň özünde, ýurduň beýleki ýerlerinde bolşy ýaly, howa menziliniň binasynda-da walýutany çalyşmak mümkin däl, işleýän telefon tapmak mümkin däl, ýöne birini tapmak bagtyna eýe bolsaňyz, onda žeton tapmak mümkin däl. Aýratyn ysly könelişen hajathana we olarda esasy arassaçylyk önümleriniň ýoklugy ähli täsirleri tamamlaýar. Tomusda bolsa, bu täsirler işlemeýän kondisioner ulgamy we gowşak zatlar bilen hasam agyrlaşýar.
Yza gaýdyp barýarkaň ýenede howa menzilinden geçýän, şol synaglar size garaşýar - köp pasport barlagy, zatlaryňyzy köpçüligiň öňünde silkmek, pasport gözegçiligindäki elhenç nobatlar, suw geçirijisi bilen hapa hajathana. Artykmaç görnüşli kiçijik bar aýratyn täsir galdyrýar. Ol ýerde alkogol, suw ýa-da kofe içip bilersiňiz, emma uçuş uzak wagtlap gijikdirilse hiç zat iýip bolmaz. Beýleki howa menzillerinde bolşy ýaly, bu howa menzilinde-de çilim çekýän ýer ýok. Çilim çekilýän ýerler bir ýerde baryň gyrasynda, başga ýerlerde aýratyn kabinada bölünip berilýär, ýöne olar hemme ýerde bar, emma Aşgabat howa menzilinde - diňe hajathana golaýynda, we el ýuwmak üçin legenler küller üçin saklanýar. Howa menziliniň “arassa” ýerinde bolmak bilen, tölegsiz jaň edip bilmersiňiz! Galyň beton diwarlar sebäpli öýjükli aragatnaşyk durnuksyz, öýjükli operatorlaryň köpüsi ýerli operatorlar tarapyndan hyzmat edilmeýär we uçuşyň gijä galmagy barada birine duýduryş bermek ýa-da diňe maşgala, dost ýa-da ýoldaş çagyrmak mümkin däl. Islendik görnüşde internete girmek hakda gürleşmegiň manysy ýok. Bularyň hemmesi bilen howa menzilinde diňe bir maglumat tagtasyny tapmak bolýar, ol ýerde gelýän we gidýän wagtlar görkezilýär we maglumat monitorlary işlemeýär ýa-da düýbünden sökük.
Ilçihanalarda bolşy ýaly, başarnyksyzlyk we gödeklik haýran galdyrýar. “Şol ýerde galyň”, “bärik geliň”, “şu ýerden çykyň” - serhet gullugynyň işgärleriniň, gümrük gullugynyň we beýleki hyzmatlaryň bir topary, degişliligi we maksady näbelli bolan adaty söz düzümleri. Ýekeje sypaýy sözem, hiç bir dilde-de, ýekeje ýylgyryş ýa-da dostlukly hereketem ýok. Ýeri gelende aýtsak, halkara howa menziliniň işgärleri üçin haýsydyr bir daşary ýurt dilini bilmezlik - iňlis ýa-da rus dili - kabul ederliksiz, ýöne Aşgabat üçin bu adaty zat. Ýazyjy, işgärleriň biriniň ellerini silkip, ýolagçylary we goş-golamlaryny takmynan itekläp, daşary ýurtlularyň pasport gözegçiligine geçmegine şaýat boldy. Dürli dillerdäki gygyryşlara täsir bildirmedi, türkmen dilinde bir sözlemi gaýtalady; soň belli bolşy ýaly, ýerli ýaşaýjylaryň biri ony gabaýança paýyş sözler diýýärdi.
Türkmenistanyň prezidentiniň gelen ýa-da gidýän güni Hudaý sizi saklasyn. 24 sagadyň dowamynda ähli howa menzili gabaw astyna alyndy, bina hemmeleriň resminamalaryny barlaýan howpsuzlyk işgärleri bilen dolduryldy we adamlara diňe petek görkezilenden soň howa menziliniň binasyna girmäge rugsat berildi. Ulaglaryň ähli görnüşlerine girelgä ýakynlaşmak gadagandyr we ýolagçylar howpsuzlyk hyzmatlarynyň gözegçiligi astynda goşlaryny ýüzlerçe metr süýräp geçmäge mejbur bolýarlar. Gelen ýolagçylar goşlary bilen birlikde uzak awtoulag duralgasynda ulag gözleýärler.
Şeýlelik bilen Türkmenistan barada mahabtlanma gören we ol ýere gitmek kararyna gelenler sizi şol ýere çagyrmasyna çagyrdylar welin, ýöne sizi duşman, içaly ýa-da kontrabandaçy hökmünde garşy almalaryna taýyn bolmaly. Iň agyr ýagdaýlarda, bu jenaýatlarda şübhelenýänler ýa-da düýbünden çagyrylmadyk myhman hökmünde. We beýan edilen synaglara we aşakda beýan ediljek synaglara taýyn bolmaly.
Dowam bar
Şahin Şerif
Хроника Туркменистана
