Türkmenistan dünýädäki iň ýapyk we repressiw döwletleriň biri bolmagynda galýar. Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow we onuň töweregindäki adamlar jemgyýetçilik durmuşynyň ähli ugurlaryna gözegçilik edýärler. Fewral aýynda Berdimuhammedow ýene ýedi ýyllyk prezidentlik möhletine gaýtadan saýlandy.
Ýurtda döwlet tarapyndan sanksiýa berilmedik dini we syýasy ynançlary beýan etmegiň islendik görnüşi netijeli gadagan edilýär, habar beriş serişdeleri häkimiýetleriň berk gözegçiliginde we garaşsyz gözegçilik toparlarynyň işine ýol berilmeýär. Onlarça adam mejbury ýitirim bolmagyň pidasy bolup galýar.
2017-nji ýylda Türkmenistan Aşgabatda ýapyk we söweş sungaty boýunça Aziýa oýunlaryny geçirdi. Bu, öz-özüni izolýasiýa etmek syýasatyndan seýrek çykmakdy, ýöne şol bir wagtyň özünde häkimiýetlere nurbatlary hasam berkitmek üçin bahana bolup hyzmat etdi.
Prezident saýlawlary
Fewral aýynda Gurbanguly Berdimuhammedow üçünji bäsdeşlige saýlandy, hakyky garşydaşlary bolmadyk halatynda 97,7% ses aldy. ÝHHG-nyň Demokratik Guramalar we Adam Hukuklary boýunça saýlaw gullugy saýlawlaryň plýuralizmiň we metbugat garaşsyzlygynyň ýoklugy bilen häsiýetlendirilýän "berk gözegçilikde saklanýan syýasy gurşawda" bolandygyny aýtdy.
Oktýabr aýynda Berdimuhammedow Halkyň Geňeşiniň (Halk Maslahaty), prezidentiň ýolbaşçylygyndaky ýokary derejeli parlament wekili bolup, saýlanan we bellenen wezipeli işgärleriň giň toparyny dikeltjekdigini yglan etdi. Bu geňeş konstitusiýa kanunlaryny kabul edip we üýtgedip biler we Türkmenistanda ygtyýarlyklary bölmek ýörelgesini hasam özüne çekýän kararlar çykaryp biler.
Habar beriş we maglumat azatlygy
Döwlet ähli çap we elektron habar beriş serişdelerine berk gözegçilik etmegini dowam etdirýär. Daşary ýurt habar beriş serişdelerine maglumat berýän aktiwistler we habarçylar ýanamalara duçar bolýarlar. Aziýa oýunlaryny beýan etmegi meýilleşdirýän birnäçe daşary ýurtly žurnalist üçin, türkmen häkimýetleri galmaga ýeriniň ýoklugyny aýdyp, akkreditasiýa we wizalaryny ýatyrdy.
Türkmenistanyň Ýewropada ýerleşýän "Türkmenistanyň Alternatiw Habarlar" habar çeşmesinin we "Azatlyk" radiosynyň türkmen gullugynyň erkin habarçysy Saparmämmet Nepesgulyýew 2015-nji ýylda galp işde aýyplanyp, üç ýyl azatlykdan mahrum edildi.
Iýul we noýabr aýlarynda “Azatlyk” radiosynyň Türkmen gullugynyň habarçysy Soltan Açylowa näbelli adamlar tarapyndan dört gezek güýçli basyş edilipdi, şol sanda fiziki zorluk howpyna çenli.
2016-njy ýylyň dekabrynda Daşoguz welaýatynda, “Azatlyk” radiosynyň türkmen gullugynyň habarçysy Hudaýberdi Allaşow we ejesi naswaý (temmäki) saklamakda aýyplanyp ýenjildi we tussag edildi. Allaşow aýlyk bergileri we azyk ýetmezçiligi ýaly mowzuklarda beýanlar ýazypdyr. Fewral aýynda ikisine-de üç ýyl şertli höküm berildi we tussaglykdan boşadyldy.
2016-njy ýylyň noýabr aýynda häkimiýetler Erkin Ýewropa radiosy / Azatlyk radiosy Türkmen gullugynyň habarçysy Röwşen Ýazmuhamedowa bu maglumat çeşmesi bilen hyzmatdaşlygy bes etmese, 2013-nji ýylda özüne berlen şertli möhletiň yza süýşürilmegi bilen haýbat atdylar.
Internete elýeterlilik çäklendirilen we döwlet tarapyndan berk gözegçilikde saklanýar.
Raýat jemgyýeti
Garaşsyz adam hukuklary toparlary diňe bosgunlykda aç-açan hereket edip biler. Hereket edýän kanunçylyga laýyklykda ýurtda hasaba alynmak gaty kyn we hasaba alynmadyk jemgyýetçilik guramalarynyň işi bikanun hasaplanýar.
Mart aýynda Ýazdursun Gurbannazarowa 2016-njy ýylda güýje giren ombudsmen kanuny boýunça Türkmenistanyň ilkinji adam hukuklary ombudsmeni saýlandy. Täze edaranyň näderejede garaşsyz we bitarap boljakdygy belli däl.
Jenaýatçylykly hereketleri paş eden ýa-da hökümet syýasatynyň nädogrulygyny sorag astyna alýan her bir adam, häkimiýetler tarapyndan ar almak howpuna sezewar bolýar. Şeýlelik bilen, Aşgabat "Türkmenistanyň alternatiw habarlary" redaksiýasynyň haýyşy boýunça pagta hasylynda döwlet tarapyndan rugsat berlen mejbury zähmetlere gözegçilik eden we bu iş üçin ar almak maksady bilen galplykda aýyplanyp, 2016-njy ýylyň oktýabr aýynda iş kesilen Gaspar Matalaýewi birnäçe halkara guramanyň boşatmak baradaky çagyryşyna ähmiýet bermedi.
2016-njy ýylyň oktýabr aýynda Galina Wetýakowa rus dilindäki sosial ulgamlarda häkimiýetleri tankytlaýan ýazgylaryndan soň galp talaňçylykda aýyplandy. Şol ýylyň dekabrynda amnistiýa astynda boşadyldy. Oktýabr aýynda polisiýa ony döwlet syrlaryny açmakda aýyplady.
Sentýabr aýynda, Aziýa oýunlarynyň öňüsyrasynda polisiýa haýwan hukuklary aktiwisti Galina Kuçerenkowa rus dilindäki sosial ulgamlardaky ýazgylary üçin 25 ýyl azatlykdan mahrum etmek bilen haýbat atdy. Sentýabr we noýabr aýlarynda birnäçe hepde bäri näbelli sebäplere görä interneti ýapyldy we raýat eşikli adamlar ony yzygiderli yzarlaýardylar. Noýabr aýynda käbir işgärler onuň öýüne geldi we türme tussaglygy bilen haýbat atdylar.
Awgust aýynda Türkmenistanda aç-açan aktiw hukuk goraýjylaryň biri bolan Natalýa Şabuntsa näbelli adamlar tarapyndan jynsparaz kemsidiji sözler aýdylyp, Russiýa gitmegini talap edip, dilden hüjüm edilipdi.
Hereket azatlygy
Häkimiýetler, biwepalyk hasaplaýanlaryny, şol sanda dissidentleriň we tussaglaryň garyndaşlary üçin daşary ýurda syýahat etmegi gadagan edýär. Bosgunlykdaky öňki resmi Raşid Ruzimowyň garyndaşlaryna henizem ýurtdan çykmak gadagan.
Ýaşaýyş jaý we emläk hukuklary
Aşgabat häkimiýetleri Aziýa oýunlarynyň öňüsyrasynda paýtagtda geçirilen uly göwrümli abadanlaşdyryş taslamalarynyň çäginde öýleri göçürilen we ýykylan ýaşaýjylara ýeterlik öweztölegini ýa-da öwezini dolmak bilen üpjün edip bilmedi. Käbir hadysalarda adalatly öwezi talap edýän raýatlara azar berilýär, gorkuzylýar we adalata elýeterlilik berilmeýär.
Maý we awgust aýlarynda şäher häkimligi birnäçe kiçi etraplaryň ýaşaýjylaryndan Aziýa oýunlarynyň öňüsyrasynda daş görnüşi arassalamak üçin köp gatly binalarda daşarky kondisioner enjamlaryny sökmegi talap etdi. Köp ýagdaýlarda häkimiýetler desgalardan kondisionerleri zor bilen söküp, ýaşaýjylara emläk zeperi ýetdi we howanyň köplenç 40 ° C-den geçýän döwründe kondisionersiz goýdy.
Din azatlygy
Hasaba alynmadyk dini toparlaryň we jemgyýetleriň işi gadagan edilýär we birugsat dini amallar berk jezalandyrylýar. Dini edebiýat berk senzura sezewar edilýär. Harby gulluga wyždan bilen garşy çykmak Türkmenistanda ykrar edilmeýär.
Halkara gözegçilik guramasy “Forum-18”-e görä, diňe iki dini jemagat 2016-njy ýylyň mart aýyndaky din kanuny boýunça gaýtadan hasaba alynmagy başardy.
Iýun aýynda Türkmeniň Adam Hukuklary Başlangyjy 12 harby işgäriň däp bolmadyk yslamy ýaýradandygy üçin uzak möhletli türme tussaglygyna höküm edilendigini habar berdi.
Ýanwar aýynda “Türkmenistanyň alternatiw habarlary” 2016-njy ýylda Lukman Ýaýlanowyň we Narguly Baltaýewiň, iýul aýynda bolsa bir aý öň Aziz Gafurowyň ölendigi barada habar berdi. Ýaýlanow we Baltaýew 2013-nji ýylda, Gafurow resmi däl sünni jemgyýetine gatnaşandygy üçin 2015-nji ýylda iş kesildi. Üçüsi hem gynamalar we uzak wagtlap tussaglykda saklanmak bilen tanalýan Owadan-Depe türmesinde azatlykdan mahrum edildi. Jesetler gowşurylandan soň garyndaşlaryndan aýan etmezlik şertnamasyna gol çekilmegi talap edildi.
Şeýle hem “Türkmenistanyň alternatiw habarlary” 2016-njy ýylyň dekabrynda Ýoldaş Hojamyradowyň başga bir polisiýa soragyndan gaýdyp, özüni öldürendigini habar berdi, ol Wahhabizmde (häkimiýetler tarapyndan ekstremizmiň sinonimi hökmünde ulanylýan adalga) günäkärlenip, beýleki wahhabileriň adyny tutmagyny talap edip birnäçe hepde sorag edildi.
Syýasy tussaglar, zor bilen ýitirim bolmak we gynamak
Gynamalar we ýowuz çemeleşmeler giňden ýaýrandyr we jezasyz dowam edýär. Syýasy sebäplere görä tussag edilenleriň takyk sanyny kazyýet ulgamynda aç-açanlygyň ýoklugy, ýapyk kazyýet diňlenişigi we syýasy sebäplere görä garaşsyz gözegçiligiň öňüni alýan umumy repressiw ýagdaý sebäpli kesgitlemek kyn.
2008-nji ýylda tussag edilen syýasy dissident Gulgeldi Annanyýazow hiç wagt köpçülige aýan edilmedik aýyplamalar bilen 11 ýyl azatlykdan mahrum edilmegini dowam etdirdi. Häkimiýetler onuň Tejendäki türme koloniýasynda saklanýandygyny öňe sürýärler, ýöne muňa garaşsyz tassyklama ýok.
2016-njy ýylyň oktýabr aýynda häkimiýetler ýüz töweregi adamy 2016-njy ýylda şowsuz döwlet agdarylyşygynyň guramaçysy hasaplanýan Fethullah Guleniň tarapdarlary bolan Gülenistler bilen arabaglanyşykda aýyplady. Fewral aýynda 18 adam ýapyk kazyýet işlerinde ýigrenji öjükdirmek we jenaýat guramasyna gatnaşmak ýaly dürli aýyplamalarda uzak möhletli türme tussaglygyna höküm edildi (25 ýyla çenli). Iýul aýynda Lebap sebitinden ýene 40 adam şuňa meňzeş aýyplamalar bilen uzak möhletleýin azatlykdan mahrum edildi. Günäkärlenýäniň aragatnaşyksyz tussag edilmegi we maşgala agzalarynyň häkimiýetler tarapyndan gorkuzylmagy sebäpli käbir ýagdaýlary, şol sanda gynamalar baradaky habarlary garaşsyz tassyklamak mümkin däldi.
1990-njy ýyllaryň ahyrynda we 2000-nji ýyllaryň başynda tussag edilen onlarça adam mejbury ýitirim bolmagyň pidasy bolup galýar. Häkimiýetler tussag edileli bäri garyndaşlarynyň bu adamlar bilen aragatnaşyk saklamagyny we nirededigini mälim etmekden ýüz öwürdiler. 2017-nji ýylda, Türkmenistanda zor bilen ýitirim bolmagyna garşy göreşýän “Olary diri görkeziň!” Halkara kampaniýasy bilen tassyklanan jesetleri garyndaşlaryna gowşurylan üç adamdan başga bu ýagdaý dowam etdi. Öldürilenleriň arasynda wezipesinden hyýanatçylykly peýdalanandygy üçin 10 ýyl azatlykdan mahrum edilen serhet goşunlarynyň öňki serkerdesi Tirkiş Tyrmyýew hem bardy.
2012-nji ýylda, türme möhleti gutarmanka, Tyrmyýewe düzgünleri bozandygy üçin ýene sekiz ýyl töweregi höküm berildi. “Olary diri görkeziň!” Kampaniýasy esasan hem dini ekstremizmde günäkärlenýänleriň arasynda zor bilen ýitirim bolmagyň täze ýagdaýlaryny habar berdi.
Hökümet BMG Adam Hukuklary Komitetiniň ozalky Daşary işler ministri Boris Şyhmyradowy zor bilen ýitirim bolmagyň pidasy hökmünde ykrar etmek kararyna üns bermedi we Türkmenistany ony boşatmaga çagyrdy.
Jyns ugry we jyns aýratynlygy
Bir jynsly gatnaşyklar üçin Türkmenistanda iki ýyla çenli azatlykdan mahrum etmek jezasy bilen jezalandyrylyp bilner.
Esasy halkara hereket edijiler
Türkmenistanyň halkara hyzmatdaşlary adam hukuklarynyň bozulmagy barada öňki ýyllara garanyňda has işjeň çykyş etdiler. Kadadan çykma BMG-nyň Baş sekretary Antonio Guterresiň çykyşy bolup, iýun aýynda Gurbanguly Berdimuhammedow bilen bolan duşuşygynda terrorçylyga garşy göreşiň çäginde "adam hukuklaryna hormat goýmak borjuny" agzamak bilen çäklendi.
Ýene bir kadadan çykma, Aziýa oýunlaryny gurnaýjy Aziýanyň Olimpiýa Geňeşi boldy. Öz düzgünnamasynda kabul edilýän ýurtlaryň adam mertebesine we metbugat azatlygyna hormat goýjakdygyna garamazdan, Türkmenistanda adam hukuklarynyň bozulmagy barada dymdy. Aşgabatda geçirilen metbugat ýygnagynda AOG-nyň ýokary derejeli işgärlerinden biri metbugat azatlygynyň bozulmagy baradaky soraga jogap berdi: “Biz Guramaçylyk komitetine… sport bilen oňyn ýagdaýda meşgullanmak islemeýän habar beriş serişdeleri bilen hyzmatdaşlyk etmezligi tabşyrdyk. Biziň ünsümiz sporty oňyn we hakyky metbugaty ösdürmäge gönükdirilendir”.
Fewral aýynda ÝB Türkmenistanda geçiriljek prezident saýlawlarynyň birnäçe meseleleriniň tarapyny belläp, hökümeti bu kemçilikleri çözmäge çagyrdy.
ÝB Türkmenistan bilen her ýyl geçirilýän adam hukuklary gepleşikleriniň soňky tapgyrynda tussag astyndaky gynamalara we şertlere, şeýle hem esasy azatlyklaryň basylmagyna alada bildirdi.
Birnäçe halkara hetreket edijiler metbugat azatlygynyň bozulmagyna garşy çykyş etdi. 2016-njy ýylyň dekabrynda ABŞ-nyň Döwlet sekretarynyň Günorta we Merkezi Aziýa boýunça orunbasary Nişa Desai Biswal "Azatlyk" radiosynyň žurnalistleriniň yzarlanmagy bilen baglanyşykly beren interwýusynda gynanç we ýazgarmak bildirdi. Mart aýynyň beýanynda Ýewropa Bileleşigi Aşgabat şäherini "Saparmämmet Nepesgulyýewi derrew boşatmaga" çagyrdy.
ABŞ-nyň Döwlet Departamenti adam hukuklary boýunça ýyllyk hasabatynda umumy meselelribeýan etdi we ilkinji gezek Şyhmyradow we “Olary diri görkeziň” kampaniýasynyň sanawyndan ýitirim bolanlar baradaky maglumatlary öz içine aldy!
ÝHHG-nyň Hemişelik Geňeşiniň ýanwar aýynda geçirilen mejlisinde Islandiýanyň we Kanadanyň adyndan çykyş edýän Şweýsariýa Türkmenistany Tirkiş Tyrmyýewiň ölüminiň ýagdaýlaryny derňemäge çagyrdy we mejbury ýitirim bolmakdan alada bildirdi.
BMG Adam Hukuklary Geňeşi we BMG Gynamalara garşy Komitet, Türkmenistanyň Raýat we Syýasy Hukuklar baradaky Halkara Bileleşiginiň we BMG-nyň Gynamalara garşy konwensiýasynyň ýerine ýetirilişi baradaky döwürleýin hasabatlaryna jemleýji gözegçiliklerinde hökümeti mejbury ýitirim bolmak ýagdaýlaryny derňemäge çagyrdy. Ynsan Hukuklary Geňeşi, beýleki zatlar bilen bir hatarda, hökümete "resmi däl we esassyz syýahat gadaganlyk ulgamyny ýatyrmagy", "hakyky garaşsyz metbugatyň ösmegini", "ulularyň arasynda bir jynsly jyns gatnaşyklaryny kanunlaşdyrmagy" we mejbury göçürmegiň pidalary üçin kanuny hukuk goragy kepillendirmegi maslahat berdi.
BMG-nyň adam hukuklary esasy mehanizmleriniň Türkmenistana baryp görmek baradaky 13 haýyşy ýerine ýetirilmedi.
HRW.
