ÝHHG-nyň ynsanlyga bagyşlanan ýyllyk borçnamasyna syn.

2005-nji ýylyň 23-nji sentýabry Iş sessiýasy 8 Kanunyň hökmürowanlygy1 we esasanam: Kazyýetiň garaşsyzlygy, garaşsyz kazyýet hukugy

Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasynyň başlygynyň çykyşy

THF, bu ýygnaga gatnaşýan resmi türkmen wekiliýetiniň wekili gepleşiklere taýyn diýip umyt edip, käbir nokatlary düşündirmek isleýärin. Köpçüligiň öňünde eden çykyşynda döwletiň ilkinji adamy kazylara “10, 15 ýa-da 20 ýyl azatlykdan mahrum ediň” diýip ýüzlenende, bu esasy kanunyň roluny kemsitmek üçin hakyky çagyryş däl we adalat wezipelerini we türkmen raýatlarynyň ykbalyny araçy edermi? Türkmen resmileri şeýle görkezmeleri ara alyp maslahatlaşmazdan kabul edýärler: derňew we kazyýet edaralary kazyýet işini belli bir wagta çenli öňe sürýärler. Kazyýetler we hukuk goraýjy edaralar görnüşi ýaly görünýän mahaly bezegli, ýöne şol bir wagtyň özünde ähli meseleler ýokardan gelen telefon jaňy esasynda çözülýär.

Derňew we sorag wagtynda hasaba alyş, resminamalaryň galplaşdyrylmagy, tussaglara neşe oturtmak, gynamalar we adamkärçiliksiz çemeleşmeler, türkmen raýatlary bize bu barada gürrüň berýär. Türkmen kazyýetlerinde aklawçylaryň ýekeje şikaýaty ýa-da arzasy kanagatlandyrylmaýar diýip hasaplamaga esas bar. Iş ýüzünde, repressiýa howpuna düşen adamyň kazyýet işi bar bolsa, kazyýet işinde kazy gaty basyş edýär. “25-nji noýabr” kazyýet işinde-de şu güne çenli dowam edýär. Munuň üçin köp subutnamamyz bar. Mysal üçin, kazy Batyr Ernyýazow. Kazyýetde kazyýet işinde 15 gün ýa-da jerime bilen ulanylyp bilinjek huligançylyk işi, işgärleriň basyşy astynda jemgyýetçilik ýerlerinde döwlet işgärlerine bilkastlaýyn hüjüm edilip, 8-12 ýyl azatlykdan mahrum ediler. Raýatlaryň köp sanly signallaryna garamazdan, B. Ernyýazow indi Türkmenistanyň ýokary kazysynyň orunbasary wezipesine bellendi. Bu wezipä, diňe şeýle kazylaryň ýolbaşçylygyny höweslendirmek hökmünde düşünmek zerurmy?

2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda prezidentiň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly geçirilen derňew wagtynda adam hukuklarynyň köpçülikleýin bozulandygy baradaky habarlar Türkmenistanda aç-açan kazyýet we garaşsyz kazyýetiň ýoklugyna halkara jemgyýetçiliginiň ünsüni çekmekde aýgytly rol oýnady. Bu wakalardan gysga wagtyň içinde ÝHHG-a gatnaşan on ýurt Türkmenistandaky ýagdaý boýunça garaşsyz hasabatçynyň bellenmegine sebäp bolan ÝHHG-nyň Moskwa mehanizmi diýlip atlandyrylýanlara 2003-nji ýylda BMG-nyň Adam Hukuklary Geňeşi we BMG Baş Assambleýasy Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýy baradaky ilkinji kararlaryny kabul etdi. BMG-nyň bu guramalarynyň ikisi-de degişlilikde 2004-nji ýylyň aprel we dekabr aýlarynda ikinji karar kabul etdi.

Onda näme üçin türkmen häkimiýetleri bu ädimleri äsgermezlik edýärler? Mundan başga-da, ÝHHG-nyň işgärlerine tussaglar bilen duşuşmakdan ýüz öwürýärler. Mysal üçin, 2003-nji ýylyň ýanwar aýynda azatlykdan mahrum edilen Türkmenistanyň ÝHHG-a wekiliýetiniň öňki başlygy Batyr Berdiew bilen. Sorag wagtynda Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň üç ofiseri tarapyndan onuň elini gapa daňyp ýenjendigi aýdylýar. Kazyýetdäki mejlisiň adalat ýörelgelerine laýyk gelmeýändigi habar berildi. Näme üçin halkara adam hukuklary guramalarynyň aladalary boýunça ýekeje derňew hem geçirilmedi?

Türkmen raýatlaryndan garaşsyz kazyýet işine hukugyň ýoklugy barada köp ýüz tutýarys. Biz ýene-de türkmen häkimiýetlerini jemgyýetçilik guramalaryndan ýüz öwürmezlige çagyrýarys, ýöne ilki bilen häkimiýetlere baryp bilmeýän we bolup biläýjek netijelere garamazdan jemgyýetçilik guramalaryndan kömek soramaga mejbur bolýan raýatlaryň arzalaryny diňlemäge çagyrýarys.

Netijede, bu san barada pikirlenip görüň: tutuş ýurt boýunça iş kesilen 15-16,000 adamdan 9000 adamyň her ýyl günäsiniň geçirilmegi. Bu, garaşsyz kazyýetiň ýoklugy sebäpli her ýyl azyndan 9000 raýatyň türmä basylýandygyny aňlatmaýarmy? Biz Türkmenistan hökümetini has netijeli ýoly görmäge çagyrýarys: kazyýet ulgamyny özgertmäge we ilkinji ädim hökmünde raýatlaryň signallary bolan kazyýet işlerine diňe bir “Noýabr” işlerinde däl, eýsem beýlekilerde-de, esasy günäkärlenýänlerden başga-da köp bigünä adamyň ejir çeken işlerine garamaga çagyrýarys.

Bu oňyn ädim halkara jemgyýetçiligi tarapyndan ýokary derejede kabul ediler we ýokary baha berler.

Üns bereniňiz üçin sag boluň.

Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.