Ýakyn Gündogardaky jemgyýetçilik we syýasy tolgunyşyklaryň tebigatyny seljerip, bu ugurda aýgytly rol oýnan faktorlaryň hemmesini öz ýurtlarymyzda synap görmeli. Ýaşlar, talyplar, “Internet nesli”, “Facebook çagalary”, bu hadysa näme diýilse-de,ol Tunisde we Müsürdäki wakalara ýolbaşçylyk edýärdi.
Galp-milli eşikleri meýletin we zor bilen geýýän türkmen okuwçylaryna seretseň, haýsydyr bir zombi jemgyýetinde güýçli täsir galdyrýar, synpda boýun egýär ýa-da demonstrasiýalarda sazlaşykly ýöriş edýär. Aslynda surat birneme dürli-dürli.
Her ýyl orta mekdebi gutaran takmynan 100 müň adamdan diňe 5 müňe golaýy türkmen uniwersitetlerinde okamak hukugyny alýar. Ýene müňe golaý talyp, esasan, Ukraina, Türkiýe, Gazagystanda we Russiýada döwletara şertnamalarynyň çäginde okamaga gitmäge mümkinçilik aldy. Bu "bagtly" toparlar seresaplylyk bilen saýlanýar we esasan, uniwersitet nomenklaturasynyň çagalary bilen wekilçilik edýär we uniwersitetlere girenlerinde para tölemäge mümkinçiligi bar (tapawudy ýok - türkmen üçin ýa-da daşary ýurtlara döwlet kwotasyna laýyklykda). Toparyň galan bölegi daşary ýurtlara öz hasabyna - Gyrgyzystana, Gyrgyzystana, Russiýa, Ukraina, hatda Täjigistana gitmäge synanyşýar. Birnäçesi dürli okuw maksatnamalary arkaly ABŞ we Ýewropa aralaşmagy başarýarlar. Daşary ýurt uniwersitetlerinde özbaşdak okamaga gidýän talyplaryň umumy sanyny sanamak kyn - häkimiýetler wiza syýasaty arkaly olaryň gidişine gözegçilik edýärler we çäklendirýärler, şonuň üçin okamak üçin syýahat köplenç iş tapmak ýa-da garyndaşlaryny görmek üçin uzak möhletli syýahat wizasy bilen amala aşyrylýar.
90-njy ýyllaryň ortalaryndan bäri hâkimiyetler dürli usullar we indoktrinasiýa usullary bilen ýaşlara iň ýokary derejede ýetmek üçin alada edýärler. Goşuna çagyrylmak üçin ýaş çäkleri 17 ýaşa çenli azaldyldy we uniwersitetlere kabul edilmek harby gullukdan soň ýa-da 2 ýyllap “önümçilikde” işlänsoň, bu “önümçilikden” degişli teklip almak bilen mümkin boldy. Şol ýyllaryň erkek ýaşlarynyň hemmesiniň goşunda gulluk edendigi we hiç hili kemçilik galdyrmazlyk üçin ýaş çäkleriniň şu sebäpden peseldilendigi düşnüklidir. Garaz, goşunda her kime nädip ýaşamalydygyny we kimi söýmelidigini düşündirdiler.
Berdimuhammedow häkimiýete gelensoň, ýagdaý birneme üýtgedi, uniwersitetlere girmezden ozal hökmany harby gulluk we iş tejribesi ýatyryldy, ýöne talyplary saýlamagyň usullary öňküligine galdy - gatnaşyk we para.
Şäher we oba mekdeplerinde bilim derejesiniň düýpgöter tapawudy, uniwersitetlerde taýýarlyk kurslarynyň ýoklugy, öz-özüňi öwrenmek üçin baglanyşyklaryň we maliýe serişdeleriniň ýoklugy köpler üçin bilime ýol açýar. Häzirki ýagdaýda Türkmenistanyň ilkinji prezidenti Nyýazow ýaly ýetimler öýündäki ýetimiň möhüm wezipelere ýetip biljekdigini göz öňüne getirmek kyn. Bu kiçijik obada doglan häzirki prezidente-de degişlidir.
Bu mowzuk, esasanam, türkmen däl milletleriň wekilleri üçin ýiti - Türkmenistanda aýdylmadyk milli kär bar. Bu türkmen dilini bilmezlik däl: mekdeplerde uzak wagtlap we hemme ýerde öwredilýär. Ýöne milli azlyklaryň paýy 20 göterim bilen türkmen däl milletlerden bolan talyplaryň sany gaty az. Rus dilinde tälim berýän ýeke-täk uniwersitet “Gubkin” adyndaky Russiýanyň Nebit we gaz institutynyň şahamçasydyr, ýöne aç-açan sebäplere görä ýönekeý adamlaryň çagalaryna-da ol ýere gitmäge rugsat berilmeýär.
Emma talyplaryň hemmesi türkmen ýaşlary däl.
Indi şol bir ýaşdaky ýaşlaryň arasynda anyk kesgitlenen we düýpli bölünen sosial we medeni gatlaklar barada ynam bilen gürläp bileris.
Bäsdeşlik mümkinçilikleri nukdaýnazaryndan, uniwersitet talyplary ideologiki propaganda arkaly beýni ýuwulmagy hakda näme diýseler-de, iň artykmaç wezipededigi şübhesizdir. Olardan birneme uzakda, ýöne henizem ýakyn, kabul edilip bilinjek girdeji gazanmak üçin uly şäherleriň ýaş ýaşaýjylary - olaryň köpüsi hyzmat pudagynda, gurluşykda, hususy telekeçilikde işleýär, ýöne iň esasysy, aragatnaşyk ulgamynyň giňelmegi we ýokary hereketliligi bar.
Oba ýerlerindäki ýaşlar barada aýdylanda bolsa, munuň eýýäm arhaizasiýa (rus şertlerinde gadymy we orta asyr dünýäsine degişli medeni nagyşlara we maksatnamalara ygrarlylygy) etapyndan geçýän aýratyn gatlakdygyny boýun almalydyrys.
Döwlet bilim we jemgyýetçilik syýasatlary, şeýle hem oba intellektuallarynyň eroziýasy bu ýurduň ýaşlarynyň diňe umumy bilim we dünýägaraýyş derejesinde pese gaçmagyna sebäp boldy, emma eýýäm öz ýurdunyň içinde dünýäniň galan bölegini ýeterlik derejede düşünmek derejesinde. Bularyň käbiri Türkmenistanda hemra teleýaýlymyna giňden girilmegi bilen öwezini dolýar, ýöne aýdym-saz we teleseriallar üçin döredilenler umumy ýagdaýy hasam kynlaşdyrýar. Her ýyl ýaşlaryň bu topary bilen doldurylýan zähmet çeşmeleriniň artykmaçlygy, täze ýerleriň öz-özünden ele geçirilmegine, esasy agronomiki we melioratiw ülňüleri berjaý etmezden ösmegine we şorlaşmagy ýa-da suw basmagy sebäpli bu ýerleriň ýitmegine sebäp bolýar. Umuman zähmet öndürijiligi we önümçiligiň düşewüntliligi diňe bir ýaşaýyş ykdysadyýetine mahsus bolan öz-özüni üpjün etmek derejesinde abadançylygy saklamaga mümkinçilik berýär. Ýaşlaryň aýal böleginiň ykbaly, gaýdyp gelýän patriarhal durmuş we umuman durmuş ýoly bilen hasam kynlaşýar. Gyzlaryň saýlawy az - köpeliş ulgamy, pagta ýygnamak, haly dokamak we beýleki halk pudaklary.
Türkmen hakykatynyň arhaizasiýa ýaly hadysasy barada aýdylanda bolsa, ýaşlaryň, esasanam oba ýerleriniň hakyky bäsdeşlik ukyplaryndan we emele gelmek mümkinçiliklerinden mahrum edilmegini ýatdan çykarmaly däldir. Ilatyň bu toparynyň bolmagy üçin içerki, ýerli çeşme bar bolsa, bu ýagdaý häkimiýetlere aýratyn howp salmaýar. Munuň tersine, döwlet nomenklatura we işewürlik, bu sosial gatlagy berkitmek we ýokarlandyrmak üçin ähli zady edip, öz ugurlaryny berkitmäge synanyşmagyny dowam etdirer, aslynda jemgyýetiň ýaş bölegini periferiýa - geografiki, sosial, jemgyýetçilik batgasyna yzygiderli iterýär.
Birnäçe ýyl bäri howpsuzlyk güýçleri görnüşinde repressiw enjamlar we hasaba alyş esasynda jemgyýeti bölmek üçin berk administratiw enjam bar, häkimiýetler özlerini arkaýyn duýup bilerler. Internet medeniýetiniň ýaşlara edýän täsiri eýýäm ýok edildi ýa-da ep-esli derejede zyýansyzlandyryldy. Ýurduň içindäki talyplar we esasanam daşary ýurda syýahat edýänler hemişe gözegçilik astynda. Ýokary gatlagyň çagalary hökümete işe goşulýar we kän bir howp abandyrmaýar. Emma Berdimuhammedowyň hökümetiniň bary-ýogy dört ýylynda takmynan 400 müň adam mekdebi gutardy. Olaryň 200 müňden gowragy ýokarda beýan edilenlere meňzeş ýa-da ýakyn şertlerde oba ýerlerinde ýaşaýar. Bu ýerde Nyýazowyň döwründe mekdebi gutaran ýaşlary we her ýyl oba ýerlerinde galan azyndan 50 müň adamy goşsak, nägilelik potensialy barada has az surat alarsyňyz.
Türkmenistanda jemgyýetçilik partlamasyna we jemgyýetçilik tolgunyşyklaryna itergi berip biljek zat - dürli guraklyk we gury ýer ýa-da suw ugrundaky bäsdeşlik, tireler arasyndaky gapma-garşylyklar ýa-da radikal dini mezhepleriň işi, milletara gatnaşyklaryň agyrlaşmagy barada dürli pikirler bar. Ýöne bir zat eýýäm düşnükli: ýaşlar bularyň hemmesi üçin “ýanýan” mata bolup biler. Häkimiýetleriň özlerinden öňki we ýalňyşlyklaryny düzedip başlamak üçin gaty az wagt galdy, iň esasysy bolsa meseläniň özi - ýaşlar meselesine düşünmek üçin.
Mähri Ataýewa, Rejep Gurbanow
Oazis
