2005-nji ýyl dünýädäki jurnalistler üçin kyn ýyl boldy. Bu, “Serhetsiz habarçylar” jemgyýetçilik guramasynyň dünýädäki köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň ýagdaýy baradaky ýyllyk hasabaty düzüjiler tarapyndan gazanylan netijedir. Azyndan 63 jurnalist öldi, olaryň ölümi hünär borçlarynyň ýerine ýetirilmegi bilen gönüden-göni baglanyşyklydy. Köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň işgärlerine edilýän hüjümler ýygy-ýygydan ýüze çykdy.
2005-nji ýylda käbir ýurtlarda metbugata edilýän basyş öňküsinden has köp duýuldy. Senzura gülläp ösýär, internet gözegçilikde saklanýar we petiklenýär. Gazetler, radio we teleýaýlymlar olaryň razylygy bolmazdan ýapylýar ... Sanaw dowam edýär. Emma sebitimize degişli has anyk mysallara geçeris.
Merkezi Aziýa sebitiniň 2005-nji ýyldaky dünýädäki metbugat ýagdaýy baradaky hasabatyn ünsden mahrum bolmandygyny aýtmak gerek. Hususan-da, tanymal jurnalist Ashat Şariphanowyň ölümi we senzuranyň giňden ýaýramagy bilen baglanyşykly Gazagystan bu ýerde agzalýar. Mundan başga-da, hasabatda Gazagystanyň häkimiýetleriniň oppozisiýa metbugatyna çydamsyz garalýandygy aýdylýar. Şeýlelik bilen, respublikada, saýlawdan öňki döwürde çaphanalar ýapyldy, käbir neşirleriň ýaýramagy tussag edildi - "Serhetsiz habarçylar" hasabatynda okaýarys. Şeýle-de bolsa, häzirki wagtda iň kyn ýagdaý Merkezi Aziýanyň başga bir respublikasynda: Türkmenistanda. Parižiň “Serhetsiz habarçylar” ofisiniň işgäri Anabel Arçiniň aýdyşy ýaly:
“Öňki Sowet Soýuzynyň ähli ýurtlarynyň arasynda iň kyn ýurt Türkmenistan. Bu maglumatdan ýapyk ýurt. Ol ýere barmak gaty kyn, jurnalistler akkreditasiýa, wiza alyp bilmeýärler. Hökümet ähli habar beriş serişdelerine doly gözegçilik edýär ".
“Serhetsiz habarçylar” Gyrgyzystan hakda henizem doly maglumaty ýok, şonuň üçin hiç hili netije çykarmaga het edip bilmediler. Guramanyň işgärleriniň pikiriçe, bu respublikadaky ýagdaý ýylyň dowamynda şeýle bir üýtgedi welin, häzirki ýagdaýyň ýagdaýyna baha bermek kyn.
2005-nji ýylda Täjigistana beren hasabatynda gaty az üns berilýär. Şol sebäpden, "boşlugy" doldurmak kararyna geldik we Täjigistanyň Garaşsyz metbugat milli birleşiginiň başlygy Nuriddin Karşibaýewden bu ýurtdaky köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň ýagdaýyna düşündiriş bermegini haýyş etdik. Onuň sözlerine görä, soňky bir ýylda Täjigistanda söz azatlygy ýokdy. Hünärmenleriň we jurnalistleriň özleriniň ýeke-täk ýatlaýan zady, prezidentiň ministrliklere we bölümlere çärýekde metbugat konferensiýalaryny geçirmegi buýurmagy. Galanlary, Täjigistanyň garaşsyz metbugat milli birleşiginiň başlygy Nuriddin Karşibaýewiň aýdyşy ýaly:
- 2005-nji ýylda Täjigistanda söz azatlygy bilen baglanyşykly ýagdaý kynlygyna galdy. Jurnalistlere we metbugata garşy kazyýet işi ýygy-ýygydan ýüze çykdy. Olardan iň "gaty" garaşsyz jurnalistler Jumaboý Tolibowyň, Nuriddin Aminowyň we garaşsyz "Nerui Suhan" gazetiniň baş redaktory Muktor Bokizodanyň "wakalary" boldy. Bu wakalaryň hemmesi jurnalistleriň peýdasyna däldi. Şeýlelik bilen, geçen ýyl jurnalistleriň we metbugatyň yzarlanmagy güýçlenip başlady we bu tendensiýa jurnalistleriň ýa-da jemgyýetiň peýdasyna däl. Bu diňe jurnalistleriň arasynda öz-özüni senzura döretmäge goşant goşýar we jurnalistik materiallaryň hilini ýokarlandyrmaga goşant goşmaýar. Geçen ýyl Täjigistanda metbugatyň gurluşynda düýpli üýtgeşmeler bolmady - geçen ýyl diňe bir täze jemgyýetçilik-syýasy gazet “Millat” peýda boldy. Emma täze gazet we elektron metbugat döretmek isleýän adamlar we guramalar bar bolan respublika üçin bu ýeterlik däl. Meniň pikirimçe, häkimiýetler bu neşirleri, teleýaýlym we radio kompaniýalaryny esaslandyryjylardan özlerine wepalylygy talap edýärler we şeýle kepillik bar bolsa Adalat ministrligi olary bellige alar. Gynansagam, Adalat ministrligi eýýäm geçen ýyl neşir edilmek isleýän “A-Media” we “Imruz” gazetlerinden birnäçe arzany ret etdi. Emma, şu ýyl prezident saýlawlary geçiriljekdigi sebäpli, häkimiýetler bu habar beriş serişdelerini esaslandyryjylaryň isleglerini kanagatlandyrar we bellige alarlar diýip umyt edýäris. Bu diňe demokratiýanyň tarapdary bolar, sebäbi alternatiw maglumat çeşmeleri bolmasa demokratik saýlawlar barada gürlemek mümkin däl.
Bu Täjigistanyň garaşsyz metbugat milli birleşiginiň başlygy Nuriddin Karşibaýewiň pikiri.
Özbegistan barada aýdylanda bolsa, ol ýerdäki metbugat ýagdaýy (umuman ýurtdaky ýagdaý) soňky bir ýylda düýpgöter üýtgedi. “Serhetsiz habarçylardan” Anabel Arki şeýle diýýär:
“Özbegistandaky syýasy ýagdaý Andijandaky tolgunyşyklardan soň düýpgöter üýtgedi. Şondan bäri jurnalistleriň ýagdaýy ep-esli ýaramazlaşdy. Daşkentde jurnalistleriň bilim almagy bilen meşgullanýan “Internews” guramasynyň wekilhanasy ýapyldy. Özbek häkimiýetleri "Azatlyk" radiosynyň obsmetbugat işgärleri üçin howply ädim işgärleriniň akkreditasiýasyny uzaltmazlyk kararyna geldi.Internet bilen gaty kynlaşdy. Her ulanyjyda oppozisiýany diýen ýaly görýärler. Hökümet tutuş ýurda gözegçilik edýär we ähli habar beriş serişdelerine gözegçilik etmäge synanyşýar. "
Özbegistanda işleýän “Doýçe Welle” habarçylary diňe Anabel Arkanyň sözlerine goşulyp bilerler. “Serhetsiz habarçylar” guramasynyň işgäri tarapyndan aýdylýan kynçylyklar özleri bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Daşkent habarçymyz Saýera Ruzikulowanyň habar berşi ýaly:
“Häzirki wagtda Özbegistanda jurnalistleriň işi sekiz kanun bilen düzgünleşdirilýär, onda metbugatyň işi bir ýa-da beýleki görnüşde kesgitlenýär. Metbugat azatlygynyň halkara ölçeglerine laýyk gelýän bu ajaýyp kanunlar. Bu ýerdäki üstünlik ýurduň parlamentarlary däl. Esasy zat, olar nusgawy kanunlardan aýrylyp, halkara tejribesine sezewar edildi. Ýurtda jemgyýetçilik metbugatyna goldaw gaznasy eýýäm döredilýär, onda sowet giňişliginde ilkinji gezek daşary ýurt raýatlary we guramalary gatnaşyp bilerler, isleseler özbek metbugatyna goldaw berip bilerler. Merkezi Aziýanyň hiç bir ýerinde beýle däl. Ýöne esasy zat, bu öňdäki fasad, ýumşak bir söz bilen aýdylanda, başga bir hakykat. Häkimiýetleriň metbugata garşy eden şol aýylganç hereketlerini gaýtalamaryn. Özbegistanda hususy teleýaýlym we radio kompaniýalarynyň ösmegine jedelsiz goşant goşan Amerikanyň “Internews” jemgyýetçilik guramasynyň yzarlanmagy ýaly. Döwletler Özbegistanyň esasy howandary hasaplanýança bu gurama bilen hemme zat gowy boldy. Ýöne ýurduň gyzyklanmalarynyň wektory Günbatardan Demirgazyk tarapa geçensoň, geografiki karta serediň, Amerikalylaryň hemmesine bolan garaýyş derrew üýtgedi. Daşkent şäher kazyýeti Internews-i düzgünnamasyna laýyk gelmeýän hereketlerde aýyplady. BBC Daşkentdäki ofisini ýapdy. Bu sanawy dowam etdirip bilerdim, ýöne "Doýçe Welle" töwereginde bolup geçýän anyk wakalar barada gürleşsek gowy bolar. “Doýçe Welle” Özbegistanda dört jurnalist tarapyndan wekilçilik edilýär. Şeýlelik bilen, olaryň biriniň özi tarapyndan gurnalan "Habarçy" jemgyýetçilik guramasy ýapyldy. Habarçylaryň biri akkreditasiýasyz bolup çykdy, ýurduň Daşary işler ministrligi akkreditasiýa meselesine alty aý bäri seredýär. Näme üçindir Andijan wakalaryndan soň dördünji "Doýçe Welle" jurnalistiniň iň ýakyn garyndaşy agyr ýenjildi we netijede maýyp bolupdy ... ”
Jurnalistler şu gün Özbegistanda ýaşaýarlar we işleýärler. “Serhetsiz habarçylar” ýaly meşhur jemgyýetçilik guramasynyň kärdeşlerimiziň problemalaryna üns bermegi erbet däl bolsa gerek.
Darýa Brýantsewa.
"Doýçe Welle"
