2005-nji ýylyň sentýabr aýynyň ahyrynda on sany halkara adam hukuklary guramasynyň koalisiýasy ABŞ-nyň Döwlet sekretary Kondoliza Raýsa Türkmenistanda dini azatlyklaryň bozulmagyna ünsi çekmek üçin ýüz tutdy.
Gözegçiliklerimize görä, Türkmenistanda aşakdaky tendensiýa ösdi. Ýakynda moda bolan “terrorçylyk we terrorçylara garşy göreş” termini häkimiýetler raýat aktiwistlerini we dissidentleri yzarlamak üçin ulanylýar; ýurtda "Wahhabizm*" bilen söweşmek bahanasy bilen esasy din - yslama garşy göreşýärler. Beýleki bir tendensiýa, türkmen ilatyny prezident S.Nyýazowyň şahsyýet kultyna mejbur etmek.
Aşgabadyň Sewernaýa köçesinde ýerleşýän Ebubekir metjidiniň ybadathanasynyň agzalary THF synçylaryna 2004-nji ýylyň güýzünde metjidiň ymamy 40 ýaşly Abdylla Geldimyradowyň wezipesinden aýrylandygyny aýtdy. Munuň sebäbi ýaş parişionerleriň köpüsiniň arasynda ymamyň meşhurlygydy. Häkimiýetler ymamdan wagyzlarynda Ruhnama kitabyndan aýdylýan sözleri ulanmagy we bu kitaby metjidiň içinde görnükli ýerde: Gurhanyň ýanynda goýmagy talap etdi. Geldymyradowyň manysyz talaplary ýerine ýetirmekden ýüz öwürmegine jogap edip, häkimiýetler ymamy wahabizm wagyz etmekde aýyplap, wezipesinden boşatdy. Geldymyradowyň Milli howpsuzlyk ministrliginde birnäçe gün saklanandygy habar berildi. Aşgabadyň golaýyndaky Şor obasyndaky metjidiň ybadathanasyna ýolbaşçylyk eden Ymam Şirmolla (masgara edilen Abdyllanyň kakasy) yzarlamalardan gutulyp bilmedi: metjit ýapyldy we gümmezi esasy binadan çykaryldy. Häzirki wagtda Azatlyk etrap jemgyýetçilik polisiýa bölümi şol ýerde ýerleşýär.
Ahal sebitiniň etraplarynyň biriniň milli howpsuzlyk bölümi häzirki wagtda häkimýetleriň talaby bilen mukaddes kitaba Ruhnama ybadat etmegiň deregine metjide yzygiderli baryp, günde bäş gezek namaz okaýan ýaşlaryň sanynyň köpelmeginden alada galýar. Awgust aýyndan şu güne çenli yslam dinini kabul edýän ýaşlaryň ene-atalary yzygiderli bu sebitiň milli howpsuzlyk bölümine çagyryldy.
Hususan-da, adynyň aýdylmazlygyny isleýän biriniň ene-atasy, türkmen goşunynda gulluk edýän oglunyň dini bilen baglanyşykly NB etrap bölümine çagyryldy. Yslamy ýigit Yslam dinini kabul edýär we dabarany yzygiderli ýerine ýetirmäge synanyşýar, şonuň bilen birlikde häkimiýetler bu ýigidi türkmen harby esgeriniň abraýyna zyýan ýetirmekde we düşünjelerinde wahabizmiň bardygyny günäkärleýär. Ene-atalaryň oglunyň bikanun iş etmeýändigi baradaky jedellerine jogap edip, Milli howpsuzlyk ministrliginiň işgärleri ene-atalardan ogullaryndan imanlaryndan ýüz öwürmek barada düşündiriş hatyny almagyny talap etdiler.
Esger ene-atasynyň haýyşyna jogap edip: "Namazdan ýüz öwürmerin we islämok, düşünjelerimde wahabizm ýok" (awtoryň gönümel teksti - takmynan THF). Türkmen resmileri, yslam dinine görä her bir hakyky imanlynyň häzirki rejim bilen hyzmatdaşlyk etmäge borçlydygyna tüýs ýürekden ynanýarlar, ýogsam oňa jeza berler. Görnüşinden, ýaş ýigit ene-atasyna: "Goý, meni türmä salsynlar, ýöne men olar bilen ylalaşmaýaryn we häkimiýetler bilen hiç haçan hyzmatdaşlyk etmerin" -diýdi.
Umuman aýdanyňda, ýurtdaky dini azatlyklara döwlet gözegçiligi täze sepgitlere çykdy. Musulman baýramçylygyndaky ähli metjitlerde, şeýle hem her anna güni "Juma namazy" wagtynda Ruhnamadan aýdylýan sözler hökman getirilýär we dogalar prezidentiň adynyň tutulmagy bilen başlaýar we tamamlanýar. Gypjak obasynyň täze metjidinde Türkmenbaşynyň Ruhy metjidi diýlip atlandyrylýan - "Türkmenbaşynyň Ruhy" metjidiniň arka girelgesinde we diwarlarynda kitapdan sitata bar: "Rukhnama mukkades kitapdyr" / Ruhnama mukaddes kitap / “Gurhan Allanyn kitabydyr” / Allah kitaby Gurhan/. Köne metjitlerde diwarlarda beýle ýazgy ýok, ýöne Ruhnama kitaplary ýörite stendlerde ýerleşdirilýär. Geçen ýyl ýedi metjit sebäpsiz ýykyldy we Nyýazow täzeleriniň gurulmagyny gadagan etdi. Türkmenistanyň öňki baş müftüsi Nasrullah ibn Ibadullah, Ruhnamany Gurhan bilen deňeşdirmekden ýüz öwürendigi üçin 22 ýyl azatlykdan mahrum edildi. 2005-nji ýylyň iýulynda Nyýazow ýurtdaky ýeke-täk ylahyýet fakultetiniň ýapylýandygyny yglan etdi we ähli türkmenler üçin bitewi dini däp-dessurlaryň sanawynyň gysga wagtda çap edilmegini isledi. Adalat ministrliginiň rugsat bermedik on iki prawoslaw kilisesini we Aşgabatdaky monastyry gaýtadan hasaba alyp boljakdygy barada maglumat ýok. Ýurduň prawoslaw hristianlary beýleki rus dilindäki neşirler ýaly Moskwa patriarhy jurnalyny almak mümkinçiliginden mahrum.
Geçen hepde, 4-nji oktýabrda S.Nyýazow "Türkmenistanyň XVI Maslahatynyň çagyrylmagy barada" Karara gol çekdi, bu karar beýleki kararlar bilen bir hatarda "Milli ruhuň goldawynyň dowam etmegi barada-Türkmenbaşynyn Ruhy metjidi we oňa hemişelik döwlet goldawy bermek " kararyň kabul edilmegine sereder.
Salgylanma: THF synçylary Aşgabatdaky aşakdaky metjitlere baryp gördüler:
1. "Ar-Towruz" / Azady köçesi / merkezi metjit hasaplanýar, Ymam Hajy aga.
2. “Azady” / Halk we Dostluk köçesi / Groboýedow /, Ymam Amangeldy aga.
3. “Ebubekir” / Sewernaýa köçesi /, Ymam Anna aga.
4. “Osman” / Hudaýberdiýew köçesi /, ymam Agamyrat aga.
5. “Şehitler” / Görogly köçesi /, Ymam Rahman.
6. “Omar” / Çehow köçesi /, Ymam Mämmet.
7. “Hajynur-işan” / Köşi obasynda / Ymam Baba.
8. “Türkmenbaşynyň Ruhy”, Ymam Seraýew Çary / Gypjak obasynda /.
9. Sowet Sokolow köçesindäki metjit, ymam Işan aga.
* Ýerli musulmanlaryň pikiriçe, yslam akymlarynyň biri hökmünde wahabizm Türkmenistanyň çäginde giňden ýaýranok we resmi häkimiýetler bu gadaganlyk barada resminama bermediler.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
