Türkmenistandaky tussaglar daşarky dünýä bilen aragatnaşykdan mahrum
On iki ýyl ozal bolup geçen wakalar ýüzlerçe türkmen maşgalasynyň durmuşyny hemişelik üýtgetdi. “Tussag etmek”, “gynamak”, “höküm”, “türme” ýaly aýylganç düşünjeler olaryň durmuşyna, gündelik ýaşaýşyna girdi.
Her ýyl bu pajygaly senäniň golaýlamagy bilen - 25-nji noýabr - men öz-özümden ýygy-ýygydan soraýaryn: habarlaryň ýoklugy eýýäm gowy habarmy, ýa-da Iňlisleriň aýdyşy ýaly “hiç hili habar gowy habar däl” diýmek dogrumy? Meniň düşünişime görä, bu hakykaty bilmekden gorkýanlar, garaňkyda galmagy makul bilýänler ýa-da bu hakykaty gizleýänler tarapyndan pikir edilip bilner.
On iki ýyl ozal bolup geçen wakalar ýüzlerçe türkmen maşgalasynyň durmuşyny hemişelik üýtgetdi. “Tussag etmek”, “gynamak”, “höküm”, “türme” ýaly aýylganç düşünjeler olaryň durmuşyna, gündelik ýaşaýşyna girdi.
Düýn bir gijede, Türkmenistanda hormatlanýan adamlar iň mukaddes zady - “ähli türkmenleriň beýik atasynyň” durmuşyna kast eden “Watana dönük” we “terrorist” boldular. “Janyna kast etmek synanyşygy we konstitusiýa tertibini üýtgetmek maksady bilen döwlet agdarylyşygy synanyşygy” baradaky derňewiň näderejede üstünlikli geçýändigi baradaky habar yzygiderli haýran galdyryjy bir şekilde halka habar berilýär. Adamlar ynanýardylar we ynanmaýardylar: hakykatdanam diktatoryň garşysyna sesini çykaran adamlar barmydy? Türkmen metbugaty hem öz gezeginde ogurlanan söweş uçarlary ýa-da aýdylmadyk baýlyklar barada habar berip, has köp maglumat berdi (“sebäbi Nyýazowyň özi bu kezzaplaryň 10-15 öýi, 10-15 aýaly bar diýipdi!”), soňra Pöwrizedäki hökümet daçalarynda "geroin agşamlary" hakynda ... Şol bir wagtyň özünde, "hukuk goraýjy" diýilýän edaralaryň işgärleri esasy işi bilen meşgullanýardylar Derňew astyndakylara, garyndaşlaryna we dostlaryna sorag etmegiň iň rehimsiz usullaryny - gorkuzmagyň iň hapa we çylşyrymly usullaryny goýdular.
Terrorçylyk we elhençlik bilen gurşalan ýurtdan gaçmagy başaranlaryň biri Dunýa - “25 Sanjar” işinde esasy günäkärlenýänleriň biri, gaýybana ömürlik azatlykdan mahrum edilen Saparmyrat Yklymowyň aýal dogany. Bu ýatdan çykmajak wakalardan iki ýyl soň gürrüň beren zady:
“2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda, ir sagat 11-de, Yklymow maşgalasynyň ähli agzalaryny KNB we Içeri işler ministrliginiň işgärleri öýlerimizden alyp, ejemiziň öýüne ýygnadylar. Ýaragly esgerler daşarda we içerde ýerleşýärdiler. Näme bolandygyny soranymyzda, olar agşamky habarlardan hemme zady taparys diýip jogap berdiler. Soňra Oraz doganymyň elini baglap, alyp gitdiler. Şol gün maşgaladaky ähli erkekleri, şol sanda kämillik ýaşyna ýetmedikleri hem alyp gitdiler. Türmedäki ýetginjekler gorkuzyldy we agyr ýenjildi.
2002-nji ýylyň 28-nji noýabrynda, öýlän sagat ikide öýüň howlusy Milli Howpsuzlyk Komitetiniň we Içeri işler ministrliginiň adamlary bilen doldy; Geýinmek isledik, ýöne göçürilmäge jogapkär Begçäýew atly KNB ofiseri we prokuraturanyň işgäri Bagtyýar Gurbanow muny gadagan etdi. Geýinmezden ýa-da zatlarymyza degmezden öýden çykmagy buýurdylar we indi bu zatlaryň bize degişli däldigini aýtdylar. Daşary doňaklykdy.Biz çagalarymyz bar, doňup bilerler diýdik, munuň olara degişli däldigini aýtdylar. Ejem maýyp arabasyny sorady, ýogsam gymyldap bilmeýärdi. Ondan hem ýüz öwürdiler. Goňşular sesimizi eşidip ylgadylar. Bir aýal iki sany düşek getirdi, enäniň üstünde gezip bilmekleri üçin doňan ýere goýuldy. Ony göterip we daşap bilmedik, hemmämiz gujagymyzda gorkudan we sowukdan aglaýan çagalarymyz bardy; Ejemiziň nirä gitmelidigini soranymda, olar islendik ýere gidip biler diýip jogap berdiler. Şeýdip, ony gije sowukda daşaryk kowdular. Şol pursatda 50 töweregi aýal-gyzlar we çagalar bardy"-diýdi.
Yklymowlar “Watana dönükleriň” iň uly maşgalalarynyň birine öwrüldi. Umuman aýdanyňda, häkimiýetleriň eden-etdiliginden ejir çeken iň agyr jenaýatlarda aýyplanýan adamlaryň ýakyn we uzak garyndaşlarynyň, dostlarynyň we tanyşlarynyň sanyny hasaplap bolmaýar. Şol bir wagtyň özünde, repressiýa işden boşatmak, ýaşaýyş jaý hukugyndan mahrum etmek, uzak ýerlere göçürmek we çagalary mekdeplerden we uniwersitetlerden çykarmak bilen çäklenmedi. Tutmak we sorag etmek, şol sanda aýallar we hatda çagalar hem gyzgalaňlydy.
2003-nji ýylyň ýanwar aýynyň başyndan bäri Daşoguz welaýatynda Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň (MHM) işgärleri her gün diýen ýaly “şübheli adamlary” tussag edýärler, köpüsi Türkmenistan Merkezi Bankynyň öňki başlygy Hudaýberdi Orazowyň watandaşlarydy, şeýle hem “synanyşygyň” esasy guramaçylaryndan biridigi yglan edildi. Administratiw arassalamak ýurduň bank ulgamyna-da täsir etdi. Öň H.Orazowyň ýolbaşçylygynda işlän onlarça adam işinden boşadyldy, öý tussaglygyna höküm edildi we syýahat etmek gadagan edildi. Bu repressiýalar beýleki “Watana dönükleriň” garyndaşlaryna-da täsir etdi. Boris Şyhmyradowyň, Nurmuhammet Hanamowyň, Batyr Berdiýewiň, Ýazgeldi Gundogdyýewiň we beýleki “noýabrçylaryň” maşgalalarynyň agzalary Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň we Baş prokuraturanyň derňewçileriniň ofislerinde köp sagatlap boldular.
Türkmen metbugaty Saparmyrat Nyýazowyň görkezenlerine palçyk zyňmak islegini we hatda aýratyn lezzet bilen “umumy ugry” biragyzdan goldady. Megerem, olaryň Türkmenistanda “söz azatlygyna” düşünişleri şeýledir!
“Bular, Sowet Soýuzynda otuzynjy ýyllarda Staliniň görkeziş synaglarynda ulanylan şol usullar. Ulanylýan dil hatda biabraý hasap edilip bilner we köp ýurtda metbugatda ony tapyp bilmersiňiz "-diýip, ÝHHG-nyň metbugat azatlygy boýunça wekili Freimut Duwe, türkmen häkimiýetleriniň we olara tabyn bolan metbugatyň hereketleri barada teswir berdi.
Aşgabatda bolup geçen synaglaryň görlüp-eşidilmedik tebigaty we prosessual kadalaryň bozulmagy dünýä jemgyýetçiliginiň ünsüni özüne çekdi. Türkmenistanyň hukuk goraýjy edaralarynyň çeşmelerinden tussag edilenleriň hemmesine gynamalaryň we ýenjilmeleriň ulanylandygy mälim boldy. Sorag wagtynda gynamalar baradaky maglumatlar, beýleki zatlar bilen bir hatarda, öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradowyň, telekeçi Guwanç Jumaýewiň, Owganystandaky öňki türk konsuly Annadurdy Annasähetowyň we Milli howpsuzlyk ministrliginiň öňki işgäri Orazgeldiýew Nurmuhammediň “boýun alma beýany” bilen tassyklandy, olar eden jenaýatlary üçin "Toba etdi", özlerini we ýoldaşlaryny "mafiýa" diýip atlandyrdylar we özleri üçin iň agyr jeza talap etdiler. Olaryň hemmesi, konstitusiýa garşy gurama Halk Maslahatynyň karary bilen ömürlik azatlykdan mahrum edildi.
Türkmenistanda repressiýalar aşa görnüşlere eýe boldy we adamlaryň köpçülikleýin jezalandyrylmagyny talap edýän jögi ýörişler gündelik bir ýagdaýa öwrüldi, häkimiýetler dünýä jemgyýetçiliginden gizlemäge synanyşmadylar.
Günäkärlenýänleriň kazyýet işi Nyýazowyň bir hepdäniň içinde kazyýet işini geçirmek baradaky görkezmesine garamazdan, 2002-nji ýylyň dekabr aýynyň ahyryndan 2003-nji ýylyň ýanwar aýynyň ahyryna çenli dowam etdi. Bu işiň gijikdirilmegi aýyplanýanlaryň derňew wagtynda gynamalara sezewar edilendigi, kazyýet zalyna eltip bolmajakdygy bilen düşündirildi. Şeýle hem, halkara guramalarynyň wekillerine, daşary ýurtly diplomatlara ýa-da az sanly daşary ýurt habar beriş serişdeleriniň žurnalistlerine “25-nji noýabr” bilen baglanşykly geçiriljek kazyýet işine gatnaşmaga rugsat berilmese-de, häkimiýetler “islenilmeýän mahabatdan” gorkýardylar.
Derňewler gutarandan kän wagt geçmänkä, “Türkmenistana we onuň halkyna ýörite hyzmatlar üçin, döwletiň milli howpsuzlygyny berkitmekde uly üstünlikler” üçin Baş prokuror Gurbanbibi Atajanowa, Milli howpsuzlyk ministri Batyr Busakow, Içeri işler ministri Annaberdy Kakabaýew we Ýokary kazyýetiň başlygy Ýagşygeldi Esenow Türkmenistanyň iň ýokary döwlet baýraklaryndan biri bolan “Türkmenbaşy” medalyny aldy. Mundan başga-da, ozal polkownik bolan Içeri işler we Döwlet howpsuzlyk ministrliginiň başlyklary general ýyldyzlary aldylar. Içeri işler ministriniň iki orunbasary hem general boldy. Öňünden taýýarlanan we Nyýazow tarapyndan tassyklanan ýedi esasy günäkär üçin ömürlik azatlykdan mahrum etmek jezasyny okan Ýokary Kazyýetiň başlygy iň ýokary hünär derejesine eýe boldy.
Tiz wagtdan Türkmenbaşy “rehimdarlygyny” gahar bilen üýtgetdi we sylaglananlaryň hemmesini, käbirini işden aýyrdy, käbirini türmä iberdi. Bu hereket bilen, 25-nji noýabrdan soň bolup geçen wakalara görä senarisini soňlaýan ýalydy. “Watana dönükleriň” atlary ýatdan çykaryldy, ne garyndaşlaryna, ne-de halkara guramalarynyň wekillerine tussaglyk ýerleri barada habar berilmedi; Köpçülikleýin “arassalamalaryň” gaýtalanmagyndan gorkup, resmi çeşmeleriň ynandyran zatlaryny dymmak bilen kabul etdi: durmuş derejesi ýokarlanýar, işsizlik, neşekeşlik ýok, syýasy tussaglar ýok, prezidentiň abraýy yzygiderli ösýär, türkmen gazyny satyn alýanlaryň sany, millionlarça dollarlyk taslamalara gatnaşmak hukugy üçin göreşýän daşary ýurt maýadarlary we ş.m. we ş.m. Türkmen jemgyýeti gorkynyň düýbüne girdi, ýöne halkara adam hukuklary hereketinde täze ugur ýüze çykdy we güýçlendi.
2003-nji ýyldan bäri Türkmenistanda adam hukuklary bilen baglanyşykly islendik resminamada “25-nji noýabrda” iş kesilenler barada maglumat bermek talaby hemişe bardy. BMG komitetleri muny talap etdiler, BMG Baş Assambleýasy diňe bir adam hukuklarynyň bozulmagy bilen baglanyşykly aladalary öz içine almaýan kararlary birnäçe gezek kabul etdi, şeýle hem tussaglaryň ýanyna garaşsyz guramalara, şol sanda Halkara Gyzyl Haç komitetine, aklawçylara we iş kesilenleriň garyndaşlaryna derrew girmegini talap etdi. Halkara hukuk professory Emmanuel Dekonyň ÝHHG-nyň Moskwa mehanizm prosedurasynyň çäginde eden hasabaty dünýäde iň uly ses aldy. Hasabatçy hasabat berdi:
“Kazyýet işi elhenç şertlerde geçirildi. ÝHHG-nyň borçnamalarynyň tersine, daşary ýurtly synçylar, esasanam diplomatlara kazyýete girmäge rugsat berilmedi ... Gözegçilikden gaça durmak üçin kazyýet diňlenişiginiň ýeri we wagty gizlin saklandy. Diplomatik protestlere resmi taýdan täsir bildiren türkmen ýolbaşçylary diplomatlaryň bolmagy kazylaryň gönümelligine täsir edip biljekdigini aýtdy. Bu düşündiriş kabul ederliksiz we hatda ynandyryjy däl ... "
“Aklawçynyň hyzmatlaryny almak mümkinçiliginden mahrum edilen aýyplanýanlar birek-birege garşy saklanýar. Günäsizlik prezumpsiýasy ret edildi. Aýyplama resminamalaryna girip bilmeýärler we goranmak üçin taýýarlanyp bilmeýärler. Şeýlelik bilen, diňe halkara kadalaryna däl, eýsem Konstitusiýada kesgitlenen ýörelgelere ters gelýän adalatly kazyýet hukugyndan mahrum edildi ... "
Professor Dekonyň habar beren jikme-jiklikleri dünýä jemgyýetçiligini geň galdyrdy. 2003-nji ýylyň 13-nji martynda Wenada ÝHHG-nyň Hemişelik Geňeşi Türkmenistan barada diňlenişik geçirdi we tabşyrylan hasabaty ara alyp maslahatlaşdy. Geňeş agzalarynyň arasynda geçirilen diňlenişikde türkmen häkimiýetlerini halkara ynsanperwerlik ülňülerini ýerine ýetirmäge mejbur etmek üçin birnäçe anyk çäreler başlandy. Türkmenistanda adam hukuklarynyň berjaý edilmegine BMG-nyň degişli komitetleriniň derejesine garamak, ÝHHG-a gatnaşýan döwletler tarapyndan ykdysady sanksiýalaryň ikitaraplaýyn esasda yglan edilmegine, türkmen häkimiýetleriniň esasy raýat hukuklaryny we azatlyklaryny üpjün etmek we dolandyryşyň diktator usullaryny ret etmek üçin hakyky hereketleri şeýle hem Türkmenistan bilen islendik gatnaşyklary utgaşdyrmak teklip edildi.
2006-njy ýylyň dekabrynda Nyýazowyň garaşylmadyk ölümi diňe täze hökümet döwründe hemme zadyň gowulaşjakdygyna we “Altyn asyr” baradaky ertekiniň hakykata öwrüljekdigine gizlin umyt eden jemgyýeti wagtlaýyn dikeldildi. Emma hyýallar çalt dargady, has dogrusy, türkmenleriň altyn dänesi bilen deňeşdiren arassa suw damjasy ýaly Garagum çägesine çümdi. Täze prezident Gurbanguly Berdimuhammedowyň halkara guramalary bilen adam hukuklary meseleleri boýunça hyzmatdaşlygy baradaky syýasaty adam hukuklary aktiwistleriniň kanuny gahar-gazabyna we syýasatçylaryň tankydy belliklerine sebäp bolýar. Şol bir wagtyň özünde, adam hukuklaryny goraýjylar Moskwanyň Türkmenistan bilen baglanyşykly mehanizm prosedurasynyň tamamlanmandygyny we dowam etdirilmegini talap edýändigini dogry bellediler. Bu talaplar boýunça ÝHHG-nyň çäginde eýýäm görnükli hereket bar we ýakyn wagtda bu mesele oňyn çözüler diýip umyt edýärin.
Hususan-da, şu ýylyň sentýabr aýynyň ahyrynda we şu ýylyň oktýabr aýynyň başynda Warşawada bolup geçen ÝHHG-nyň adam ölçegleri baradaky borçnamalarynyň ýerine ýetirilişine syn bermek üçin her ýyl geçirilýän ýygnakda türkmenler meselesi birnäçe gezek gozgaldy. Adam hukuklary guramalarynyň giň raýdaşlygynyň howandarlygynda döredilen “Olary diri görkeziň!” Kampaniýasy brifing geçirdi, oňa gatnaşyjylara guramaçylar tarapyndan taýýarlanan iki hasabat berildi: “Olary diri görkeziň!”, “Türkmenistanda ýitirim bolmak” we “Owadan-Depe: Häzirki Türkmenistanda orta asyr gynamalary”, syýasy sebäpler bilen ýitirim bolmak, gynamak we tussaglaryň hukuklarynyň beýleki çynlakaý bozulmagy, şeýle hem BMG we ÝHHG-nyň çäginde Türkmenistan tarapyndan kabul edilen milli kanunlar we borçnamalar bar.
Brifingde Demokratiýa we Adam Hukuklaryny Ösdüriş Merkeziniň prezidenti Ýuriý Džibladze (Russiýa), Crude Accountability kampaniýasynyň wekili Sonýa Silberman (ABŞ), “Memorial” adam hukuklary merkeziniň Merkezi Aziýa maksatnamasynyň başlygy Witaliý Ponomarew (Russiýa), Owadan Depe türmesiniň öňki tussagy Akmuhammet Baýhanow we Türkmenistanyň öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradowyň aýaly Tatýana Şyhmyradowa çykyş etdi.
Türkmenistanda zor bilen ýitirim bolanlaryň pidalary meselesini gozgaýan başga bir brifing, onlarça we belki-de ýüzlerçe türmede tussag edilenleri öz içine alýan Norwegiýanyň Daşary işler ministrliginiň, Ýewropa Bileleşiginiň we birnäçe Ýewropa ýurtlarynyň ÝHHG-daky hemişelik wekilhanalarynyň goldawy bilen adam hukuklary guramalarynyň raýat raýdaşlyk platformasynyň birleşmesiniň bir bölegi bolan Norwegiýanyň Helsinki komiteti tarapyndan gurnaldy. Brifinge gatnaşyjylar Türkmenistan bilen birlikde Ukrainada we Belarusda zor bilen ýitirim bolmak ýagdaýlaryny ara alyp maslahatlaşdylar. Wena uniwersitetiniň professory Manfred Nowak, mejbury ýitirim bolmak meselesi boýunça BMG-nyň ozalky bilermeni, ÝHHG-nyň Demokratik guramalar we adam hukuklary bölüminiň adam hukuklary bölüminiň başlygy Snežana Bokuliç, Ýewropa Geňeşiniň wekili Çalderik Şapweld we Norwegiýanyň Helsinki komitetiniň ýerine ýetiriji direktory Harri Hummel çykyş etdi.
ABŞ-nyň wekilleri Warşawada geçirilen ýygnakda Türkmenistanyň häkimiýetleri tarapyndan adam hukuklarynyň bozulmagy barada birnäçe gezek çykyş etdiler. Hususan-da, wekilýetiň başlygy Jon Braýan Atwud: “Türkmenistan we Özbegistan adam hukuklaryny goraýjylary, žurnalistleri we parahatçylykly dini yzarlaýjylary türmä basmagy dowam etdirýär, daşarky dünýä bu ýurtlarda gynamalara we adalatsyz kazyýet işlerine alada bildirýär" -diýdi.
Gynansagam, Türkmenistanda häkimiýetleriň şeýle hereketlerine dünýä jemgyýetçiliginiň nähili garaýandygyny bilýänler az. Türkmen metbugaty ilata görlüp-eşidilmedik ykdysady üstünlikler, täze köşkler we prezidentiň sport üstünlikleri barada “süýji ýalanlar” hödürleýär we daşary ýurtly myhmanlaryň synlaryndan “ajy hakykaty” ussatlyk bilen aýyrýar, diňe ak mermer Aşgabat üçin höwes galdyrýar. Häzirki wagtda Türkmenistanda ýaşaýan atalary, ärleri, doganlary ýa-da türmelerdäki ogullary hakda doly maglumaty bolmadyklaryň Halkara Gyzyl Haç Komitetiniň prezidenti Ýakob Kellenbergeriň aýdan sözlerini eşitmeýändigine gaty gynanýaryn:
“Zor bilen ýitirim bolmak, adam hukuklarynyň bozulmagydyr. Bu işi edenler, adamyň barlygyna hüjüm edýärler we günäkär bolsun ýa-da ýok, erkekler we aýallar hukuklary bolan esasy hukuk goragyndan mahrum edýärler. Bu, dereksiz ýitenleriň garyndaşlarynyň hukuklaryny hem bozýar. Ynsanperwer hukugynyň beýleki kadalary ýaly mejbury ýitirim bolmak praktikasyna girizilen gadaganlyk kadadan çykmalara ýol bermeýär. Ne uruş, ne-de adatdan daşary ýagdaý, ne-de milli howpsuzlyk sebäpleri zor bilen ýitirim bolmaga esas bolup bilmeýär. [...] Ýirim bolan ýakynlarynyň ykbaly barada hiç hili maglumat bermeýän maşgalalaryň edermenligine hormat goýmak isleýärin. Maşgalalaryň çeken adalatsyzlyklarynyň öwezini dolmak we olaryň gaýtalanmazlygy üçin alyp barýan göreşleri haýran galmagymyza we hormatymyza itergi berýär."
Şübhesiz, bu paýhasly we dogruçyl sözler Türkmenistanda hormat bilen “Noýabrçylar” diýlip atlandyrylýan adamlaryň garyndaşlarynyň we dostlarynyň azaplaryny we hasratyny birneme ýeňilleşdirer. Duýgularyň wagty olar üçin uzakdan geçdi. Jahyllykdan ýaşamakdan bizar boldular we hakykaty eşitmekden gorkmaýarlar. Mesele, türkmen häkimiýetleriniň henizem olara bu hakykaty aýtmakdan ýüz öwürmegi.
Nurgözel Baýramowa
