Ýakyn günlerde Türkmenistanyň metbugaty Mejlisleriň Adam Hukuklary Komissary (Ombudsmen) baradaky kanun taslamasyna seredip başlandygyny habar berdi. BMG-nyň Adam hukuklary komitetinde (2017-nji ýylyň mart aýy), jyns taýdan kemsitmeleri ýok etmek komitetinde we Gynamalara garşy komitetde (2016-njy ýylyň noýabr-dekabr aýlarynda) hökümet hasabatlaryna ýakyn wagtda seredilmegini göz öňünde tutup, bu çäre has oňat wagtda bolup bilmezdi, sebäbi bu kanunyň kabul edilmegi, ýurduň ýolbaşçylarynyň pikirine görä, halkara adam hukuklary guramalarynyň wekilleri bilen aragatnaşyk saklanda gutulgysyz ýüze çykýan birnäçe "ýakymsyz" meseläni aýyrmaga kömek eder. Galyberse-de, birnäçe gezek bellenip geçilişi ýaly, Türkmenistanyň kanunçylyk binýady, häkimiýetleriň aşa yhlasly daşary ýurtly “tankytçylardan” “hüjümlere” garşy göreşýän at görnüşidir.
"Halkara kadalaryna doly laýyk" döredilen täze kabul edilen kanunlary äsgermezlik edip, Türkmenistan bu kanunlaryň kabul edilmeginiň islendik tankyt üçin gutulgadygyny subut etmäge synanyşýar. Şeýle-de bolsa, hakykatda köp sahypalyk hukuklaryň we azatlyklaryň sanawy ilaty bikanunçylykdan we eden-etdilikden kepillendirmeýär. Başga sözler bilen aýdylanda, bir ýokary derejeli türkmen resmisiniň bilgeşleýin aýdyşy ýaly, BMG-nyň kazuistlerine (tejribeli) türkmen hukuk goraýjy edaralarynyň aýratynlyklaryny düşündirip, "kanunlardan we düzgünlerden başga-da Gündogarda tejribe bar".
Ýewropa Parlamenti tarapyndan Türkmenistan bilen Hyzmatdaşlyk we Işewürlik Ylalaşygynyň (PCA) tassyklanmagy göz öňünde tutulanda tankyt derejesini peseltmek islegi, 2016-2020-nji ýyllar üçin geň “Adam hukuklary boýunça milli hereket meýilnamasynyň” düzülmegini talap etdi. "Geň" - şu ýylyň ýanwar aýynda Prezident Berdimuhammedow tarapyndan gol çekilenligi sebäpli bu meýilnama şu güne çenli halka hödürlenmedi, ýöne ÝB-Türkmenistan PCA-ny tassyklamak meselesini ara alyp maslahatlaşan Ýewropa Parlamentiniň agzalary mälim. Geň däl: bu meýilnama hakykatdanam “içerki ulanmak üçin” däldi!
Raşid Meredowyň surnaý kartasy (ýagny Daşary işler ministrligi bu meýilnamany düzmäge işjeň gatnaşdy) Ýewropa jemgyýeti tarapyndan ýenjildi. Adam hukuklary bilen baglanyşykly çynlakaý aladalar sebäpli Ýewropa Parlamenti "Türkmenistan bu ugurda möhüm öňe gidişlik edýänçä" Ylalaşygy tassyklamagy gijikdirdi. Şeýlelik bilen, adam hukuklaryny goraýjylaryň pikirleri "Türkmenistany diňe özgertmeler geçirmek niýeti bilen höweslendirmeli däl" diýen pikir gytaklaýyn goldanyldy. "Adam hukuklary boýunça komissar barada" kanuny bilen şol bir bulaşyklyk ýüze çykmazdy ...
Ombudsmen, ýerine ýetiriji häkimiýetleriň we işgärleriň alyp barýan işlerinde raýatlaryň hukuklarynyň we bähbitleriniň berjaý edilişine gözegçilik etmek wezipelerini öz üstüne alan adam. Bu wezipe ilkinji gezek 1809-njy ýylyň konstitusiýasyna laýyklykda Şwesiýada döredildi. Häzirki wagtda ombudsmen instituty dünýäniň 100 ýurdunda bar. Düzgün bolşy ýaly, ombudsmenler prezident, hökümet tarapyndan bellenilýär ýa-da parlament tarapyndan saýlanýar we olara hasabat berýär.
Dünýä tejribesinde ombudsmen institutynyň döwlet hukuk ulgamyndaky orny, hökümetiň bir ýa-da başga bir şahasyna bellenmek, tabynlyk (jogapkärçilik) tertibi ýa-da ýoklugy, ygtyýarlyklaryň derejesi we ş.m bilen tapawutlanýan üç sany modeli bar:
1. Ýerine ýetiriji ombudsmen, hökümet ýa-da prezident tarapyndan bellenen ýerine ýetiriji edara bolup, oňa gözegçilik edilýär we hasabat berilýär.
2. Garaşsyz ombudsmen kanun çykaryjy, ýerine ýetiriji we kazyýet bilen birlikde hökümetiň aýratyn we garaşsyz şahasydyr. Prezident ýa-da Mejlis tarapyndan bellenip bilner, ýöne bir gezek bellenensoň, ony bellän ygtyýarlyga tabyn bolmaz. Dolandyryş ýerine ýetiriji we kanun çykaryjy şahalara hem degişlidir.
3. Iň ýaýran görnüşi Mejlisiň Ombudsmeni. Deputatlaryň arasyndan parlament tarapyndan bellenen ýa-da saýlanan hökümetiň kanun çykaryjy şahasynyň ulgamynda. Mejlisiň bir organy hökmünde çykyş edýär, ýöne belli bir özbaşdaklygy we garaşsyzlygy berýän has giň ygtyýarlyklara eýe. Esasy wezipesi, administrasiýa we onuň işgärleriniň işine gözegçilik etmek.
Russiýada adam hukuklary boýunça komissar Döwlet Duma tarapyndan bellenilýär. Azerbaýjanda Milli Mejlis adam hukuklary boýunça komissary saýlaýar. Ermenistanda adam hukuklaryny goraýjy prezidentiň karary bilen bellenýär we Gazagystanda hem Ombudsmeni Prezident belleýär. Özbegistanyň Oli Mejlisi (parlamenti) aç-açan ses bermek arkaly adam hukuklary boýunça komissary saýlaýar, Gyrgyzystanyň Jogorku Keneşiň Mejlisi gizlin ses bermek arkaly Ombudsmeni (Akyýkatçy) saýlaýar.
Türkmenistanyň haýsy ýoly saýlajakdygy ýakyn wagtda belli bolar. Meniň pikirimçe, geň galdyryjy zat bolmaz: dalaşgäriň tassyklanmagy ähtimal Mejlis tarapyndan prezidentiň teklibi boýunça berildi. Bu, Türkmenistandaky “demokratik” özgerişleriň esasy aýratynlygy. Kanuny gabygy almak üçin prezident tarapyndan başlamaly. "Köp partiýaly ulgamyň" girizilmegi, "garaşsyz" metbugatyň döredilmegi, hukuk goraýjy edaralaryň meseleleri boýunça raýatlaryň arzalaryna garamak üçin Döwlet komissiýasy we ş.m.
Şol sebäpli Türkmenistanyň Döwlet habar gullugy (TDH) adam hukuklary boýunça ygtyýarly wekil baradaky Kanunyň işlenip düzülmeginiň Prezident Berdimuhammedowyň başlangyjy bilen amala aşyrylýandygyny aýratyn nygtaýar. “Şeýle guramanyň döredilmegi, döwletiň we onuň raýatlarynyň arasyndaky gatnaşyklarda adalatyň döredilmegine goşant goşjak täze sahypa açar. Bu, şeýle hem ýurdumyzyň bu ugurdaky halkara borçnamalarynyň ýerine ýetirilmegine oňyn täsir eder"-diýip, TDH “milletiň lideriniň” sözlerinden sözlem getirýär. “Täze sahypanyň” açylmagy bilen Berdimuhammedowyň prezidentlik möhletiniň bir ýarym töweregi gijä galandygyny ýadyňyzdan çykarmaň!
2009-njy ýylyň ýanwar aýynda Türkmenistanyň ilkinji köptaraplaýyn döwürleýin hasabatynyň (UPR) BMG Adam Hukuklary Geňeşinde (HRC) geçirilen ara alyp maslahatlaşmada Angliýanyň wekili “kazyýetiň has garaşsyzlygyny üpjün etmek üçin çäreleri, şol sanda konstitusiýa kazyýeti we ombudsmen ulgamy döredilmegi arkaly görülmegi maslahat berdi.” Bu maslahat HRC-iň soňky resminamasynda hasaba alyndy. Muňa jogap edip, türkmen tarapy bu meseläniň üstünde işleýändigini we Türkmenistanyň adam hukuklary babatynda halkara borçnamalarynyň ýerine ýetirilmegini üpjün etmek boýunça pudagara toparynyň eýýäm ombudsman institutynyň işi üçin ýygnaklary we komissiýanyň agzalary üçin “gezelençleri” meýilleşdirendigini aýtdy. Bu beýanat, Türkmenistanyň adam hukuklaryna hormat goýmak baradaky halkara borçnamalaryny hakykatda ýerine ýetirmek isleginiň subutnamasy hökmünde dünýä jemgyýetçiligi tarapyndan oňyn garşylandy.
Ondan soňky ýyllarda halkara guramalary Türkmenistana BMG-nyň teklipleriniň ýerine ýetirilmeýändigini yzygiderli ýatladýardy we türkmen resmileri ahyrsoňy prezident bu meselä ýüzlenýänçä "ýakyn wagtda, ýakyn wagtda ..." diýip ynandyrjak boldular. Ilkibaşda, tötänleýin ýaly, 2014-nji ýylyň maý aýynda geçirilen hökümet mejlisinde bir sözlemi öňe atdy: “Geçiriljek özgertmeleriň bir bölegi hökmünde, adam hukuklary boýunça ygtyýarly wekil wezipesi bolan ýurtda girişimiziň üpjün edilmegi hökmanydyr.”
Bu söz howada şu ýylyň ýanwaryna çenli asylyp galdy, haçanda tribunadan Prezidentiň adam hukuklary boýunça komissar institutyny döretmek baradaky çagyryşy – ulgamy gaty ses bilen çykanda, "wezipeli adamlaryň özbaşdaklygyna we resmi ygtyýarlyklaryň men-menlik maksatlar üçin ulanylmagyna garşy çykýan gözegçilik edaralarynyň arasynda möhüm rol oýnamak üçin döredildi."
Adam hukuklary barada näme aýdyp bilersiňiz?
Meniň pikirimçe, Prezidentiň sözleri bilen aýdylanda, täze dörän gurluşy millileşdirilen guramalaryň arasynda öňünden goşmak meýli bar ýalydy, derejesiniň, ygtyýarlyklarynyň, wezipeleriniň we iş usullarynyň “Pariž ýörelgeleri” bilen däl-de, garaşsyzlyk, aç-açanlyk, plýuralizm, gönümellik we bitaraplyk bilen däl-de, şol bir “halanýan awtorlar” tarapyndan kesgitlenjekdigine.
Şeýle-de bolsa, netijä gelmäge howlukmaň. Täze kanun ýakyn wagtda günüň ýagtylygyny görmegi maksat edinýän bolsa, bu mowzuga ýene dolanarys.
Nurgözel Baýramowa
Gundogar
