Türkmenistanda “gutardyş” güni diýip, “Gadyr Gijesi” (“Bagyşlaýyş gijesi”) baýramynyň öňüsyrasynda her ýyl geçirilýän amnistiýa gününe aýdýarlar.
Bu ýylky amnistiýanyň tapawutly aýratynlygy, merhum prezident Nyýazow ölenden soň ilkinji gezek geçirildi. Bu amnistiýa öňkülerinden has köp umyt baglandy, sebäbi Nyýazowyň ýok wagtynda täze häkimiýetleriň şahsy duşmanlaryny we maşgala agzalaryny türmede saklamagynyň manysy ýok. Bu umytlar bölekleýin esaslandyryldy - amnistiýalaryň sanawynda Nyýazowyň döwründe boşadylmak mümkinçiligi bolmadyk adamlar bar.
Türkmen amnistiýasynyň aýratynlygy, bu adalganyň berk kanuny düşünjesinde amnistiýa däl. Bu çäräniň amala aşyrylýan görnüşü, bagyşlama görnüşüne has ýakyndyr, sebäbi hiç ýerde amnistiýa boljak maddalaryň görkezilmesi ýa-da adamlaryň kategoriýalary - weteranlar, köp çagaly aýallar we ş.m. agzalmaýar.
Türkmen adalatynyň ýene bir aýratynlygy, bu amnistiýa uzak möhletli höküm edilen adamlar, gaýtalanýan jenaýatçylar ýa-da has takygy, şahsyýetlere garşy jenaýat edenler düşüp bilerler, ýöne hiç haçan döwlete garşy jenaýat edenleri öz içine alyp bilmez.
Belli bir senäniň we wakanyň öňüsyrasynda amnistiýa geçirmek praktikasy köpden bäri bilinýär, ýöne Türkmenistanda amala aşyrylýan amnistiýa adalat düşünjesini kemsidýär, adalatly we gutulgysyz jeza, eger şeýle kategoriýalar Türkmenistanyň şertlerine laýyk bolsa. Soňky 10-12 ýylyň dowamynda ýurtda ýekeje-de aklanan bolmady, häkimiýetleriň özüni alyp baryş ýörelgesi iň ýokary jeza, hökümiň belli bir maddada göz öňünde tutulan iň az jeza berilmegi bilen tamamlanmagy seýrekdir. Ýöne her bir tussag, hatda 10-15 ýyl azatlykdan mahrum edilenler hem indiki amnistiýa girmek üçin hakyky mümkinçiliginiň bardygyny bilýärler. Amnistiýalaryň sanawynda şol bir adamlar we Jenaýat kodeksiniň şol bir maddalary boýunça ýyl-ýyldan peýda bolýan zatlar manysyzlyk derejesine ýetýär. "Ogurluk etdi, içdi, türmä gitdi." Azatlyga çykarylanlaryň köpüsiniň ýakyn wagtda öz bukjalaryna gaýdyp gelýändigi hiç kim üçin syr däl. Häkimiýetler bu ulgamy paýhasly ulanýarlar: ilki bilen “rehimdarlyk” görkezmek we şäheriň birnäçe müň nokady süpüriş hereketleri bilen bagyşlamak üçin dürli ownuk gowurmalary izolirleýärler. Amnistiýadan soň derrew ogurlyklaryň, talaňçylyklaryň, zorlamalaryň we neşe söwdasynyň sanynyň ep-esli artmagy möhümdir. Azatlyga çykarylanlaryň köpüsi bu amnistiýany türme möhletiniň arasyndaky dynç alyş diýip hasaplaýarlar.
Emma häzirki amnistiýanyň başga bir tarapy bar. Erkinlikde ilkinji “gutaranlaryň” peýda bolmagy bilen bir wagtyň özünde iki howpsuzlyk ministri - Içeri işler ministri we Milli howpsuzlyk ministri işinden boşadyldy. Prezidentiň özi olaryň işden aýrylmagyny barada giňişleýin teswir bermedi. Köpçüligiň öňünde diňe Içeri işler ministrligi kynçylyk çekdi. Günäkärlenýän aýyplamalaryň arasynda garyndaşparazlyk we doganlyk, adam hukuklaryny we azatlyklaryny äsgermezlik etmek, korrupsiýa, jenaýat işleriniň galplaşdyrylmagy, Içeri işler ministrliginiň terroryndan dynmagy umyt etmeýän ýurduň köp ýaşaýjylaryna öňden bäri mälim bolan zatlar bar. Ministr bilen prezidentiň ýakyn gatnaşygy sebäpli meseleler. Prezident, hukuk goraýjy edaralaryň hereketlerine garşy edilýän şikaýatlara garamak üçin ýörite döredilen komissiýa ýüz tutmalaryň sanynyň iki esse artandygyny aýtdy. Ýöne, gaýtalaýaryn, polisiýa tarapyndan döredilen terror: bahanasyz tussag edilmeler, deslapky tussaghanalarda we wagtlaýyn tussaghanalarda gynamalar, Aşgabadyň etegindäki wagtlaýyn tussaghanalaryň birinde aýallary jyns taýdan ekspluatasiýa etmek üçin aw awlamak, gorkunç, türmelerdäki elhenç şertler we ýurduň şäherleriniň köçelerini höküm sürýän polisiýa işgärleri bilen çöle öwüren we resmi bolmadyk ýagdaýda girizilen komendant sagady, talamak we reket (haýbat we şantaj arkaly beýleki adamlaryň girdejilerini jenaýatçylykly talap etmek), bularyň hemmesi öňden bäri hemmelere malim. Şol sanda prezidentede. Amerikan harby işgärleriniň öz myhmanhanasyna ýakynlaşmagy bilen baglanyşykly waka giňden tanaldy. Türkmenistanyň Goranmak ministrliginiň bilim seminaryna lektor hökmünde gelen amerikan maýorlary we polkownikleri tussaglyk howpy astynda para talap eden türkmen seržantlary we leýtenantlary tarapyndan birnäçe sagatlap kemsidildi. Emma häkimiýetlerden bu waka hiç hili täsir bolmady, derňew bolmady, günäkärlere jeza berilmedi, ötünç soralmady. Ähli işgärler prezidentiň garyndaşynyň ýolbaşçylygyndaky polisiýanyň eldegrilmesizligine salgylandy.
Görnüşinden, prezidentiň garyndaşyna nägileliginiň gizlin sebäpleri şeýle bir möhümdi welin, ol bu kerpiji gurýan taýpany güýç gurluşyndan aýyrmak kararyna geldi. Munuň sebäbi bolsa ýönekeý boldy. Içeri işler ministrliginiň we beýleki hukuk goraýjy edaralaryň ýolbaşçylygy tarapyndan amnistiýa goşulmak üçin berlen paralar şeýle bir aýdyň boldy welin, amnistiýa girizilenleriň arasynda abraýly elitalar, gaýtadan jenaýatkärler, neşe söwdagärleri we boşadylmagy üçin pul töläp bilýänleriň köpüsi bar. Bu tejribe köne günlerde elmydama giňden ýaýrapdyr we amnistiýa işi häzirki wagtda ilkinji adamyň kimiň tarapdarydygyna baglylykda bir hukuk goraýjy edaradan beýlekisine geçipdir. Bu hem garyndaşynyň boşadylmagy üçin kime we näçeräk pul götermelidigi hemmelere mälimdi. Häzirki prezidentiň bu tejribäni bes etmek kararyna gelendigini ýa-da bu başga bir şöhrat äheňidigini, wagt we indiki amnistiýa habar berer.
Emma häkimiýetleriň rehim-şepagaty we jomartlygy täsir etmedikler “Türkmenbaşynyň şahsy duşmany” hasaplanýan adamlar düzümüdir. Bularyň arasynda Nyýazowy öldürmek synanyşygy we dürli galplyklar we korrupsiýa üçin günäkärlenýän döwlet işgärleri bar. We olaryň garyndaşlary. Diňe belli bir adama däl, eýsem maşgalasyna-da jeza bermek praktikasy Nyýazowyň döwründe giňden ulanylypdyr we maşgala agzalaryny jezalandyrmagyň sebäpleriniň köpüsiniň galplaşdyrylandygy mälimdir. Olaryň hemmesine, döwletiň, Nyýazowyň ýa-da onuň bähbitlerini göz öňünde tutýandygyna garamazdan döwlete garşy jenaýat eden jenaýatçylar hökmünde garalýar.
"Synanyş" işine gatnaşanlaryň garyndaşlary täze prezidente türme rejiminiň gowşadylmagyny isleýän haty üçin birnäçe gezek gol ýygnadylar, iň bolmanda duşuşyga, ýa-da iň bolmanda hat alyşmalar we azyk geçirmelere rugsat soradylar. Soňky bäş ýylda bu düzümdäki tussaglara we olaryň garyndaşlaryna hiç wagt beýle mümkinçilik berilmedi. Prezidentden hiç hili täsir bolmady. Tussaglaryň haýsysynyň diridigi garyndaşyna-da habar berilmeýär. Bu barada ýeke-täk maglumat Türkmenistanyň prezidentiniň Amerika sapary wagtynda geldi, hawa, bu toparyň ikisi diri - Boris Şyhmyradow we Batyr Berdiýew. Emma galanlaryň ykbaly barada hiç zat bilinmeýär, ýöne bu işde günäkärlenen 10 töweregi adamyň tussaglykda ölendigi barada maglumatlar ýaýrady. Emma garyndaşlaryna hiç haçan takyk aýdylmady. Däp bolşy ýaly jynaza dessurlaryny geçirmek üçin hem habar berilmedi. Amnistiýa barada maglumata ýaýramana degişli däl. Şu wagta çenli bu düzümden boşanlar diňe kepende.
Häkimiýetler bu meseläni çözmeli bolarlar. Tussaglaryň ýagdaýy, türmelerdäki ýagdaýlar barada maglumat beriň, baryp görmäge, hat alyşmaga, azyk geçirmäge rugsat bermeli. Söz bilen däl-de, amallarda prezidentiň aýdýan “adamkärçiligini we rehimliligini” görkezip başlamaly. Häkimiýetler ahyrsoňy adalatyň esasy ýörelgelerinden birine düşünmeli. Türme diňe bir jeza däl, eýsem düzediş we toba etmek üçinem mümkinçilikdir. Bularyň näderejede yhlasly boljakdygy häkimiýetleriň adalatyna baglydyr.
Maýsa Myradowa (Aşgabat)
