Ýurtlar boýunça adam hukuklary hasabaty 2023: Türkmenistan
ALYP BARYJY MAZMUNY
Soňky bir ýylda Türkmenistanda adam hukuklary meselesinde düýpli üýtgeşmeler bolmady.
Adam hukuklary bilen baglanyşykly çynlakaý aladalar: zor bilen ýitirim bolmak; polisiýa we türme işgärleri tarapyndan gynamalar ýa-da rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsidýän çemeleşme ýa-da jeza; agyr we ömre howp salýan türme şertleri; esassyz tussag etmek ýa-da saklamak; kazyýetiň garaşsyzlygy bilen baglanyşykly çynlakaý meseleler; syýasy tussaglar ýa-da tussag edilenler; başga bir ýurtda şahsyýetleriň transmilli repressiýasy; şahsy durmuşyňyza esassyz ýa-da bikanun gatyşmak; garyndaşlary tarapyndan edilen jenaýatlar üçin maşgala agzalaryny jezalandyrmak; söz azatlygyna we metbugat azatlygyna çynlakaý çäklendirmeler, şol sanda žurnalistlere garşy zorluk ýa-da zorluk howpy, esassyz tussag edilmek ýa-da žurnalistlere azar bermek, senzura ýa-da beýannamany çäklendirmek üçin jenaýat töhmet kanunlaryny ulanmak ýa-da ulanmak howpy; internet azatlygyna çynlakaý çäklendirmeler; parahatçylykly ýygnanyşmak we birleşmek azatlygyna düýpli gatyşmak; dini azatlyklara çäklendirmeler; hereket we ýaşamak azatlygy we ýurtdan çykmak hukugy; raýatlaryň erkin we adalatly saýlawlar arkaly hökümetini parahatçylykly üýtgedip bilmezligi; syýasy gatnaşyga çynlakaý we esassyz çäklendirmeler; çynlakaý hökümet korrupsiýasy; milli we halkara adam hukuklary guramalaryna hökümetiň çynlakaý çäklendirmeleri ýa-da azar bermegi; jyns esasly zorluk, şol sanda maşgala we ýakyn ýoldaş zorlugy we jynsy zorluk; adam söwdasy, şol sanda mejbury zähmet; saýlanyp ulanylýan ulularyň razyçylygynyň arasynda bir jynsly jynsy gatnaşyklary jenaýatlaşdyrýan kanunlar; garaşsyz kärdeşler arkalaşyklarynyň gadagan edilmegi ýa-da işçileriň birleşmek azatlygyna möhüm ýa-da yzygiderli çäklendirmeler.
1-nji bölüm.
Adamyň bitewiligine hormat goýmak
A. ESASSYZ ÝAŞAÝYŞDAN MAHRUM ETMEK WE BEÝLEKİ BİKANUN ÝA-DA SYÝASY SEBÄPLER BİLEN ÖLDÜRMELER
Hökümetiň ýa-da onuň wekilleriniň ýylyň dowamynda eden-etdilikli ýa-da bikanun adam öldürendigi, şol sanda kazyýetden daşary adam öldürendigi barada ýylyň dowamynda habar gelmedi.
B. ÝITIRIM BOLMAK
Döwlet edaralarynyň ýa-da olaryň adyndan ýitirim bolandygy barada täze habar ýok. Şeýle-de bolsa, hökümete degişli bolmadyk gurama (HDBG) tarapyndan ýöredilýän "Olaryň diridigini sübut ediň!" kampaniýasy ýitirim bolan tussaglaryň habar berlen 162 işiniň sanawyny ýöretdi. Sanawda öňki daşary işler ministrleri Boris Şyhmyradow we Batyr Berdiýew we Türkmenbaşy nebiti gaýtadan işleýän zawodynyň öňki müdiri Güýçmyrat Esenow we 2002-nji ýylda şol wagtky prezident Saparmyrat Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygynda aýyplanýan beýlekiler bar.
W. GYNAMALAR WE BEÝLEKİ REHİMSİZ, ADAMKÄRÇİLİKSİZ ÝA-DA MERTEBÄNİ KEMSİDÝÄN ÇEMELEŞME ÝA-DA JEZA WE BEÝLEKİ DEGİŞLİ HYÝANATÇYLYKLAR
Konstitusiýa we kanun bu tejribäni gadagan edýän hem bolsa, döwlet işgärleriniň muny ulanýandygy barada habarlar gelip gowuşýardy. Human Rights Watch türmelerde gynamalaryň giňden ýaýrandygyny we howpsuzlyk we beýleki döwlet işgärleriniň köplenç jezasyz hereket edýändigini aýtdy. HDBG-sy hökümetiň howpsuzlyk güýçleri tarapyndan adam hukuklaryna hormat goýulmagyny ýokarlandyrmak üçin çäre görmändigini öňe sürdi.
Türmelerdäki we tussaghanalardaky ýagdaýlar
Oppozisiýa metbugaty azyk ýetmezçiligi, aşa köp adamlyk, fiziki taýdan zorluk we sanitariýanyň ýeterlik däldigi sebäpli türme şertleriniň agyr we janyna howp salýandygyny habar berdi.
Aýylganç fiziki şertler. Oppozisiýa habar beriş serişdeleriniň habaryna görä, öýjüklerde aşa köp bolmak çynlakaý mesele bolupdyr.
6-njy oktýabrda, “Hronika Türkmenistan” oppozisiýa habar beriş serişdesi Mary welaýatyndaky MR-B / 15 türme keselhanasynda bejergi alýan 50 töweregi tussagyň keselhanada bejergi üçin para töläp bilmeýändikleri sebäpli howluda ýa-da açyk düşeklerde bejergi almaga mejbur edilendigini habar berdi.
Administrasiýa: Hökümet, erbet garalandygy baradaky ygtybarly aýyplamalar boýunça derňew geçirendigini yglan etdi
Ynsan hukuklary boýunça komissarynyň 2022-nji ýyldaky ýyllyk hasabatyna görä, 2022-nji ýylda jeza çäresiniň geçirilýän ýerlerine ýörite rugsatsyz baryp görmäge hukugy bolan gözegçilik edaralary barlaglar geçirdi. Prokuratura 490, gözegçilik komissiýalary 12 barlag geçirdi. Netijede, komissiýalar 33 şikaýat, 259 tabşyryk berdi, 90 karar we dört duýduryş berildi we 239 işgär düzgün-nyzam temmisine sezewar edildi.
Mundan başga-da, Adam Hukuklary Komissiýasynyň Edarasy 2022-nji ýylda Mary welaýatdaky MR-E / 13 kämillik ýaşyna ýetmedikler üçin türmede we Daşoguz welaýatyndaky DZ-E / 8 aýallar türmesinde barlaglaryň geçirilendigini habar berdi.
Garaşsyz gözegçilik: Hökümet, garaşsyz hökümete degişli däl guramalara türmelere gözegçilik etmäge rugsat bermedi. Iýul aýynda Daşary işler ministrligi daşary ýurt diplomatlarynyň Ahal welaýatdaky Tejen türmesine saparyny gurady.
D) ESASSYZ TUSSAG ETMEK ÝA-DA TUSSAGLYKDA SAKLAMAK
Kanun esassyz tussag edilmegi we tussaglykda saklamagy gadagan edýär, ýöne ikisi hem çynlakaý mesele bolup galýar. Tutulan ýa-da tussag edilenleriň kanuny esaslaryna ýa-da tussag edilmeginiň esassyz häsiýetine garşy çykmaga hukugy ýokdy.
Tussag etmegiň düzgünleri we tussag edilenlere çemeleşmek
Resmiler jenaýat etmekde güman edilýän adamy tutsa, tussag etmek karary talap edilmedi. Baş prokuror tussag edilenden 72 sagadyň dowamynda tussag etmek barada karar çykarmaly boldy. Derňew edaralary tussag edilenden soň 10 günüň içinde günäkär subutnama tapmasa we resmi aýyplama bildirmese, tussagyň boşadylmagyna borçly edildi; muňa garamazdan, häkimiýetler bu talaby hemişe ýerine ýetirmeýärdiler. Subutnamalar tapylsa, derňew iki aýa çenli dowam edip biler. Welaýat ýa-da milli prokuror derňewi alty aýa çenli uzaldyp biler. Baş prokuror ýa-da Baş prokuroryň orunbasary derňew möhletini iň köp bir ýyla çenli uzaldyp biler. Derňewiň netijelerine esaslanyp, prokuror aýyplama taýýarlady we kazyýete iberdi. Kazyýetler, adatça, bu amallary ýerine ýetirýärler, prokuror bolsa tussaglara garşy gozgalan aýyplamalary derrew habar berýär.
Jenaýat-prosessual kodeksi girew we kepillik ulgamyny göz öňünde tutýardy, ýöne häkimiýetler bu düzgünleri ýerine ýetirmediler. Kanun tussaglara resmi aýyplama bildirilenden soň öz saýlan aklawçysyna derrew ýüz tutmak hukugyny berdi, ýöne tussaglar dürli sebäplere görä hemişe aklawça gyssagly ýa-da yzygiderli girip bilmediler. Mysal üçin, tussag edilenler kanuny bilmeýän bolmagy mümkin, howpsuzlyk güýçleri aklawçynyň hukugyny äsgermezlik edip biler ýa-da resmi aklawçy gözlemek praktikasy medeni kadalar bolup bilmez. Häkimiýetler tussag edilenleriň käbiriniň garyndaşlaryndan gelmegini ret etdi. Maşgalalar käwagt tussag edilen garyndaşlarynyň nirededigini bilmeýärdiler. Aragatnaşyksyz tussag etmek daşarky dünýä bilen baglanyşykly mesele bardy.
Häkimiýetleriň jenaýat kazyýet ulgamynda degişli amallary näderejede gorap bilmedikleri entek belli däl.
Esassyz tussag etmek: Kanun hökümete garşy islendik garşylygy dönüklik diýip hasaplaýar. Dönüklikde günäli tapylanlar 25 ýyla çenli azatlykdan mahrum edilip bilner. Geçmişde hökümet tankydy ýa-da dürli pikirleri öňe sürenleri ykdysady ýa-da jenaýat aýyplamalary bilen tussag edipdi.
Esassyz tussag edilendigi we tussaglykda saklanandygy barada habarlar gelip gowuşdy. Häkimiýetler adam hukuklaryny goraýjylara, žurnalistlere, etnik azlyklaryň agzalaryna, dissidentlere we olaryň maşgalalaryna ýygy-ýygydan azar berdiler, tussag etdiler ýa-da tussaglykda sakladylar.
E) ADALATLY AÇYK KAZYÝET İŞİNİŇ İNKÄR EDİLMEGİ
Kanun garaşsyz kazyýet ulgamyny göz öňünde tutsa-da, ýerine ýetiriji tarapyndan gözegçilik edilýärdi. Prezident kazylaryny bellemek we işden aýyrmak barada hiç hili kanunçylyk gözegçiligi ýokdy. Prezident islendik kazyny işden aýyrmak ýeke-täk hukugyny saklady. Kazyýet ulgamy giňden korrumpirlenen we netijesiz hasaplandy.
Kazyýet amallary
Kanun adalatly we aç-açan kazyýet hukugyny göz öňünde tutýardy, ýöne häkimiýetler bu hukugy yzygiderli inkär edýärdiler. Günäkärlenýänler köplenç bigünälik prezumpsiýasyny lulanmaýardylar we olara bildirilýän aýyplamalar barada derrew habar berilmeýärdi. Hökümet halka kazyýet işleriniň köpüsine gatnaşmaga rugsat berdi, ýöne syýasy taýdan duýgur hasaplaýanlary ýapdy.
Kazyýetler degişli kazyýet işine gözegçilik edenlerinde-de, prokuroryň güýji aklawçynyňkydan has ýokarydy we günäkärlenýänleriň adalatly kazyýet işini açmagyny kynlaşdyrdy. Kazyýetler, esasanam günäkärlenýänleriň görkezmelerini rus dilinden türkmen diline terjime etmek zerurlygy ýüze çykanda, köplenç kazyýet diňlenişiginiň nädogry ýa-da doly däl ýazgylaryny çykardy.
Syýasy tussaglar we tussag edilenler
Oppozisiýa toparlary we käbir halkara guramalar hökümetiň syýasy tussaglary tussag edendigini we tussaglykda saklaýandygyny aýtdy. Syýasy tussaglaryň takyk sany belli däl. Synçylar 100-den 200-e çenli aralykda, şol sanda Prove They Are Alive hökümete degişli däl gurama tarapyndan düzülen 162 syýasy tussagyň sanawyny öz içine alýandygyny çaklaýarlar.
Prezident möhletini azaldyp bilse-de, dönüklikde günäkärlenenler 10 ýyldan 25 ýyla çenli azatlykdan mahrum edilip bilner. Hökümet ynsanperwer we adam hukuklary guramalaryna syýasy tussaglary baryp görmek üçin girmäge rugsat bermedi. Ýylyň ahyrynda häkimiýetler Mansur Mingelowy, Nurgeldi Halykowy we Rüstem Jumaýewi beýleki syýasy tussaglaryň arasynda saklamagy dowam etdirdiler.
F. TRANSMİLLİ REPRESSİÝALAR
Daşarky öldürmeler, adam alyp gaçmak, mejbury gaýdyp gelmek ýa-da beýleki zorluk ýa-da zorluk howpy: 9-njy sentýabrda "Azat Ýewropa" radiosy (Azatlyk Radiosy) migrant Maksat Baýmyradowyň Türkiýeden Türkmenistana deportasiýa howpunyň abanýandygyny habar berdi. Maglumata görä, 1-nji sentýabrda tussag edilip, deportasiýa merkezine ýerleşdirilipdir. Baýmyradow, türkmen migrant işçileriniň Türkiýedäki ýagdaýy we Türkmenistanyň raýatlarynyň kynçylyklary barada gürrüň berdi. Makala görä, Baýmyradow Türkiýede ýaşamak üçin ygtyýarnamasynyň bardygyny, ýöne türkmen hökümetini tankytlaýan söhbetdeşlikden soň tussag edilendigini aýtdy.
31-nji awgustda HDBG Türkmen Helsinki Ynsan Hukuklary Gaznasy türkmen bosguny Aşyrbaý Bekiýewiň Moskwadan Aşgabat şäherine deportasiýa edilendigini habar berdi. Hasabata görä, “Yslam ekstremizmi”-de aýyplanyp, Türkmenistanda gözlenýän Bekiýew 16-njy maýda Russiýada tussag edilipdi. Maglumata görä, 19-njy maýda Russiýanyň kazyýeti migrasiýa kanunlaryny bozandygy üçin Türkmenistana deportasiýa edilmegini buýurdy. 12-nji oktýabrda “Hronika Türkmenistan” Daşoguz kazyýetiniň näbelli aýyplamalar bilen Bekiýewi 23 ýyl azatlykdan mahrum edendigini habar berdi.
3-nji awgustda Türkmen Helsinki Adam Hukuklary Gaznasy, Durdyýew ady bilen tanalýan türkmen blogçysy Farhad Meýmankuliýewiň Türkiýeden deportasiýa edilendigini we Türkmenistanda 22 ýa-da 18 ýyl azatlykdan mahrum edilendigini habar berdi. Meýmankuliýew, sosial ulgamlarda türkmen hökümetini tankytlamagy bilen tanalýardy. Habar berişlerine görä, türk häkimiýetleri Farhad Meýmankuliýewi 18-nji maýda tussag edip, 20-nji maýda Türkiýede bikanun galandygy üçin Türkmenistana deportasiýa edipdir. Blogçynyň garyndaşlary Meýmankuliýewiň nirededigini bilmeýärdiler.
Herekete gözegçilik tagallalary: Oppozisiýa we halkara habar beriş serişdeleri türk häkimiýetleriniň Türkmenistan hökümetiniň haýyşy boýunça türkmen oppozisiýa aktiwistlerini tussag edendigi öňe sürdi.
D) EMLÄGİ ELE ALMAK WE ÖWEZINI DOLMAK
ŞAHSY DURMUŞYŇYZA, MAŞGALAŇYZA, ÖÝÜŇİZE ÝA-DA HAT ALYŞMAGYŇYZA ESASSYZ ÝA-DA BİKANUN GATYŞMAK
Konstitusiýa we kanun beýle hereketleri gadagan edýärdi, ýöne häkimiýetler köplenç bu gadaganlyklary ýerine ýetirmeýärdiler. Habar berişlerine görä, häkimiýetler kazyýet ýa-da başga bir rugsady bolmazdan hususy öýleri barlaýardylar.
Kanun döwlet howpsuzlyk edaralarynyň işgärleriň, raýatlaryň, garşydaşlaryň, hökümet tankytçylarynyň we daşary ýurtlularyň işine yzygiderli gözegçilik edýän gözegçiligi düzgünleşdirmeýärdi. Howpsuzlyk güýçleri telefonlary diňlemek, elektron we maglumat berijileri dinlemek üçin fiziki gözegçilik ulandy. Häkimiýetler daşary ýurtda okaýan talyplaryň ene-atalaryny ýygy-ýygydan soraga çekýärdiler.
Habar berişlerine görä, hökümet ýerüstü poçta iberilmezden ozal sakladypdyr we poçta bölümine iberilen hatlar we bukjalar hökümetiň barlagy üçin açylmazlygy talap edilipdir.
“Hronika Türkmenistan”-yň maglumatyna görä, häkimiýetler aktiwistlere we olaryň garyndaşlaryna gözegçilik edipdir. Käbir adamlar işjeňligi sebäpli häkimiýetler tarapyndan azar berilýär, tussag edilýär ýa-da tussaglykda saklanýar, hökümetiň maşgala agzalaryny tussag edendigi we sorag edendigi habar berildi.
Hökümet ähli radio we içerki teleýaýlymlara gözegçilik edýärdi, ýöne daşary ýurt teleýaýlym gepleşiklerine girmäge mümkinçilik berýän emeli hemra çanaklary tutuş ýurtda giňden ýaýrady.
2-nji bölüm.
Raýat azatlyklaryna hormat
A. SÖZ AZATLYGY, ŞOL SANDA METBUGAT WEKILLERI WE BEÝLEKİ HABAR BERİŞ SERİŞDELERİ ÜÇİN
Konstitusiýa söz azatlygy, şol sanda metbugat wekillerı we beýleki habar beriş serişdeleri üçin söz azatlygyny göz öňünde tutýardy, ýöne hökümet bu hukuga hormat goýmady.
Söz azatlygy: Kanun hökümete garşy islendik garşylygy dönüklik diýip hasaplaýar. Hökümeti ýa-da rejimi aç-açan tankytlaýan raýatlar gorkuzyldy we tussag edilip bilner. Kanun syýasy partiýalardan Merkezi saýlaw toparynyň we Adalat ministrliginiň wekillerine ýygnaklaryna gözegçilik etmegine rugsat bermegini talap etdi. Hökümet adam hukuklary meselesi barada žurnalistler ýa-da beýleki daşary ýurtlular bilen gürleşmezlik barada tankytçylara duýduryş berdi.
Zorluk we azar bermek: Hökümet resmi syýasatlaryny tankyt edýän žurnalistleri gözegçilige we yzarlamalara sezewar etdi. Hukuk goraýjy edaralaryň işgärleriniň raýat žurnalistlerine azar berýändikleri we gözegçilik edýändikleri, şol sanda telefon gepleşiklerini diňlemek we daşary ýurda gitmegini çäklendirýändigi barada habar berildi.
Metbugat agzalaryna we beýleki habar beriş serişdelerine, şol sanda onlaýn metbugata senzura ýa-da mazmun çäklendirmeleri: Hökümet daşary ýurt gazetleriniň importyny çäklendirmek ýaly ähli habar beriş serişdelerine we maglumat çeşmelerine berk gözegçilik edýärdi. Käbir garaşsyz neşirler işleýärdi, ýöne materiallary ilkinji nobatda döwlet habar beriş serişdelerinden gaýtadan çap edildi ýa-da döwlet habar gullugynyň pikirlerini görkezýärdi.
Içerki çap we göçürmek işlerini kadalaşdyrmak üçin, hökümet ähli neşirçilerden, tipograflardan we fotokopiýaçylardan enjamlaryny bellige almagyny talap etdi. Hökümet hökümete garşy boljak mazmunlar boýunça eserleriň, şol sanda käbir çeper eserleriň neşir edilmegine rugsat bermedi. Hökümet dini edebiýatyň getirilmegini, neşir edilmegini we ýaýradylmagyny tassyklamalydy.
Köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň akkreditasiýasyna garaşsyz gözegçilik, metbugat kartoçkalaryny bermek üçin kesgitlenen kriteriýalar, akkreditasiýa üçin kepillendirilen şertler ýokdy we syýasy sebäplere görä akkreditasiýanyň ýatyrylmagyndan gorag ýokdy. Hökümet ähli daşary ýurt habarçylaryndan akkreditasiýa üçin ýüz tutmagyny talap etdi. Daşary ýurtdan gelen žurnalistlere diňe olaryň işine gözegçilik edip boljak halkara konferensiýalar we sammitler ýaly anyk wakalary beýan etmek üçin wiza berdi. Hökümetiň habaryna görä, ýurtda 58 sany daşary ýurt metbugat wekili, şol sanda hemişelik wekilçiligi bolan akkreditasiýa bar.
Töhmet / töhmet kanunlary: Jenaýat kodeksine görä töhmet üçin jerime, 480 sagada çenli mejbury zähmet ýa-da üç ýyla çenli azatlykdan mahrum edilip bilner. Häkimiýetler, adatça, taraplary bidüzgünçülikleri çözmäge höweslendirip, kanuny ýerine ýetirmediler.
Internet azatlygy
Hökümet internete girmegi çäklendirdi we kesdi, onlaýn mazmuna senzura getirdi. Hasabatda esasy internete giriş derwezesiniň Içerki howpsuzlyk ministrligi tarapyndan gözegçilik edilýändigi görkezildi we Türkmen Aragatnaşyk Guramasyna degişli birnäçe ulgamda hökümete Internet protokolynyň ses gepleşiklerini ýazga almaga, kompýuter kameralaryny we mikrofonlary açmaga we açar düwmelerini açmaga mümkinçilik berýän programma üpjünçiligi bar. Häkimiýetler duýgur hasaplaýan web sahypalaryna, şol sanda YouTube, Twitter (häzirki X), Facebook, ICQ we IMO, şeýle hem diplomatik wekilhanalar we halkara kompaniýalar ýaly wirtual hususy tor (VPN) birikmelerini petikledi; internetiň beýleki web sahypalaryna girmegini düýpli çäklendirýärdi. Howpsuzlyk hyzmatlarynyň VPN ulanyjylaryny onlaýn işlerini ara alyp maslahatlaşmak üçin çagyrýandyklary barada habarlar gelip gowuşdy.
Global Voices 12-nji aprelde 2021-nji we 2022-nji ýyllar aralygynda dünýädäki kompýuter alymlarynyň toparynyň ýurtda internet senzurasyny öwrenip, senzura üçin 15.5 million domeni barlandygyny we 122,000-den gowrak domeniň petiklenendigini habar berdi.
B. PARAHATÇYLYKLY ÝYGNANYŞMAK WE BİRLEŞIKLER AZATLYGY
Hökümet parahatçylykly ýygnanyşmak we birleşikler azatlygyny çäklendirdi.
Parahatçylykly ýygnanyşmak azatlygy
Konstitusiýa we kanun parahatçylykly ýygnanyşmak azatlygyny göz öňünde tutýar, ýöne hökümet bu ýygnaklary köpçülikleýin ýygnaklara we demonstrasiýalara zerur rugsady bermezlik we hasaba alynmadyk guramalaryň görkezmegine rugsat bermezlik bilen çäklendirdi. Ýurduň din kanuny boýunça hasaba alynmadyk dini toparlaryň duşuşmagyna rugsat berilmedi. Howpsuzlyk güýçleri kanuny bozup hususy öýlerde ýygnanmaga synanyşan toparlary gorkuzdy.
Birleşmek azatlygy
Konstitusiýa we kanun birleşmek azatlygyny göz öňünde tutsa-da, hökümet bu hukugy çäklendirdi. Kanun ähli HDBG-dan Adalat ministrliginde hasaba alynmagyny we Daşary işler ministrliginiň üsti bilen ähli daşary ýurt kömeginiň utgaşdyrylmagyny talap etdi. Hasaba alynmadyk HDBG-nyň işi jerime, gysga möhletli tussaglyk we emlägini almak bilen jezalandyryldy. Kanun ähli dini toparlardan Adalat ministrliginde hasaba alynmagyny talap etdi we hasaba alynmadyk toparlar tarapyndan amala aşyrylýan dini işler üçin jerime meýilnamasyny kesgitledi.
Hökümet ýylyň ahyryna çenli ýurtda dört sany täze jemgyýetçilik guramasyny goşmak bilen 136 sany HDBG-nyň hasaba alnandygyny habar berdi. Bellige alnan HDBG-dan diňe az sanlysy halkara guramalary tarapyndan garaşsyz diýlip ykrar edildi. HDBG, hökümetiň bellige alynmaga synanyşýan HDBG-a köp sanly administratiw päsgelçilik döredendigini habar berdiler. Häkimiýetler tehniki sebäplere görä käbir arzalary birnäçe gezek ret etdiler. Hasaba alynmagyna garaşýan käbir guramalar, beýleki hasaba alnan toparlaryň kärhanalary ýa-da şahamçalary hökmünde hasaba durmak ýaly goşmaça iş usullaryny tapdylar, emma beýlekiler işini wagtlaýyn togtatmaga ýa-da çäklendirmäge mejbur boldular. Kanun daşary ýurt kömegini bellige almagyň tertibiniň bardygyny kesgitlän hem bolsa, HDBG-a şeýle hasaba alynmagyny talap edýän karara laýyklykda ikitaraplaýyn daşary ýurt kömegini bellige almakda kynçylyk çekdiler. Kanun boýunça hökümet serişdeleri ulanmazdan ozal hasaba alynmagy tassyklamalydy we hasaba alyş işinde gijä galmalar boldy.
Synçylar raýat jemgyýetiniň döremeginde we işlemeginde birnäçe päsgelçilikleri bellediler. Bularyň arasynda Adalat ministrligine birleşigiň çärelerine we ýygnaklaryna wekil ibermäge mümkinçilik berýän we birleşiklerden meýilnamalaşdyrylan işleri barada hökümete habar bermegi talap edýän düzgünler bar.
W. DIN AZATLYGY
Döwlet departamentiniň halkara dini azatlyklar baradaky hasabatyna aşakdaky salgy boýunça serediň
https://www.state.gov/religiousfreedomreport/.
D) HEREKET AZATLYGY WE ÝURTDAN ÇYKMAK HUKUGY
Konstitusiýa we kanun içerki hereket, daşary ýurda syýahat etmek, migrasiýa we watana gaýdyp gelmek azatlygyny göz öňünde tutmady.
Ýurduň içinde syýahat: Kanun içerki pasportlary we ýaşamak üçin rugsatnamalary talap edýär. Ýaşamak üçin rugsady bolmazdan ýaşaýan ýa-da işleýän adamlar, bellige alnan ýerine mejbury kowuldular. Serhet rugsady baradaky talap serhetýaka sebitlere syýahat etmek isleýän ähli daşary ýurtlular üçin güýje girdi. Kanun içerki sürgüni göz öňünde tutup, adamlaryň belli bir çäkde iki ýyldan bäş ýyla çenli ýaşamagyny talap edýärdi.
Erkin Ýewropa / Azatlyk radiosy 29-njy awgustda häkimiýetleriň Aşgabat welaýatynda işleýän öý işçilerine basgyn geçirendigini we olary welaýata iberendigini habar berdi. 27-nji awgustda geçirilen basgynlaryň netijesinde häkimiýetleriň welaýatyň 500 töweregi ýaşaýjysyny tussag edendigi we olary Aşgabadyň etegindäki wagtlaýyn tussaghanada ýerleşdirendigi habar berildi.
Daşary ýurda syýahat: Hökümet käbir raýatlaryň Migrasiýa kanuny boýunça ýurtdan çykmagyny gadagan etdi. Kanunda raýatlaryň “gitmegi milli howpsuzlyga ters gelýän bolsa” ýurtdan çykmaga gadagan edilip bilinjekdigini aýdylýar.
“Olary diri görkeziň!” taslamasy, ýurduň hukuk goraýjy edaralarynyň haýsydyr birinin raýatlara, dürli görnüşlü syýahatçylaryň harby gullugy talap edilýän ýaşlary hem öz içine almagy bilen bilelikde; 2002-nji ýylda adam öldürmek ýa-da agdarlyşyk synanyşygy üçin günäkärlenip, türmä basylan şahsyýetleriň garyndaşlaryna; şeyle hem žurnalistlere, raýat jemgyýeti aktiwistleri we olaryň maşgalalaryna syýahat gadagançylygyny girizip biljekdigini aýdýar.
Daşary işler ministrligi bu aksatnamany bilgeşleýin öňünden tassyklamasa, hökümet, adatça, raýatlaryň daşary ýurt hökümetleri tarapyndan maliýeleşdirilýän maksatnamalara gatnaşmagyny gadagan etdi.
Kanun, döwlet syrlaryna eýe bolan, galp şahsy maglumatlary beren, agyr jenaýat eden, gözegçilik astynda bolan, adam söwdasynyň pidasy bolan, öň barjak ýurdunuň kanunlaryny bozan ýa-da syýahaty Milli howpsuzlyga zyýan ýetirip biljek raýatlar üçin syýahat çäklendirmelerini göz öňünde tutýardy. Käbir hadysalarda kanun syýahat gadagançylygynyň dowamlylygynyň çäklendirilmegini, şeýle hem olary bozandygy üçin jerime salmagy göz öňünde tutýardy. Döwlet syrlaryna eýe bolan öňki döwlet işgärlerine döwlet işinden aýrylandan soň bäş ýyl daşary ýurda gitmek gadagan edildi. Kanun prezidentiň günäsini geçýän raýatlar iki ýyla çenli daşary ýurda gitmegini gadagan etdi.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasynyň habaryna görä, 3-nji aprelde Ýakutjan Babajanowa Saud Arabystana Umra zyýaratyna gitmek üçin ýurtdan çykmaga rugsat berilmedi. Garyndaşlary bu çäklendirmeler barada Döwlet Migrasiýa Gullugyna ýüz tutanyndan soň, halkara guramalardan goldaw sorandan soň, Babajanowanyň 23-nji awgustda zyýarata gitmek üçin ýurtdan çykyp bilendigi habar berildi.
E. BOSGUNLARY GORAMAK
Hökümet bosgunlara, gaýdyp barýan bosgunlara ýa-da gaçybatalga gözleýänlere we beýleki alada bildirilýän adamlara goramak we kömek bermekde Birleşen Milletler Guramasynyň Bosgunlar boýunça Ýokary Komissarlygynyň (BMG BBÝK) we beýleki ynsanperwer guramalary bilen hyzmatdaşlyk edendigini habar berdi. 2009-njy ýylda hökümet BMG BBÝK-yň bosgun statusyny kesgitlemek jogapkärçiligini öz üstüne aldy, ýöne şondan bäri bosgun statusyny bermedi.
Gaçybatalga elýeterliligi: Kanun gaçybatalga ýa-da bosgun statusyny bermegi göz öňünde tutýardy we hökümetde bosgunlary goramak ulgamy bardy. BMG BBÝK-yň habaryna görä, ýurt iýun aýynyň ahyrynda 13 mandatly bosgun kabul etdi.
F. IÇERKİ GÖÇÜRİLEN ŞAHSYÝETLERİŇ (IGŞ) ÝAGDAÝY WE OLARA ÇEMELILIŞI
D. RAÝATLYGY BOLMAÝAN ŞAHSYÝETLER
Bu ýurtda Sowet Soýuzy dargansoň raýatlygy bolmadyk öňki Sowet Soýuzynyň raýatlarynyň köpüsi ýaşaýardy. BMG BBÝK-yň maglumatlaryna görä, iýun aýyna çenli ýurtda 3351 raýatsyz ýa-da raýatlylygy kesgitlenmedik adam bardy. 22-nji sentýabra çenli hökümet ýylyň dowamynda 1301 adama raýatlyk berdi.
Raýatlyk esasan ene-atalaryň üsti bilen alyndy; Şeýle-de bolsa, kanun ýurtda doglan islendik çaganyň, şol sanda ene-atasy resminamasyz çagalaryň dogulmagyny hasaba aljakdygyny mälim etdi. Raýatlyk üçin ýüz tutanlaryň özleriniň başga bir ýurduň raýaty däldigini subut etmegi, resminamasyz adamlaryň raýatlygyny kesgitlemek tagallalaryna päsgelçilik döredýär. Hökümet 2011-nji ýyldan şu güne çenli 29 697 adamyň raýatlyk alandygyny, 4 438 daşary ýurt raýatynyň we raýatlygy bolmadyk adamlaryň ýaşamak üçin rugsatnama alandygyny habar berdi.
Kanun raýatlygy bolmadyk adamlara ýurtda kanuny ýaşamaga we hökümet tarapyndan berlen şahsyýetnama we syýahat resminamalary bilen daşary ýurda gitmäge rugsat berdi. Raýatlygy bolmadyk we resminamasyz adamlar jemgyýetçilik artykmaçlyklaryna, bilime ýa-da iş mümkinçiligine eýe däldi.
3-nji bölüm.
Syýasy prosese gatnaşmak azatlygy
Ähliumumy we deň saýlaw hukugyna esaslanýan döwürleýin saýlawlarda raýatlara öz hökümetini saýlamaga mümkinçilik berýän konstitusiýa düzgünine garamazdan, ýurtda erkin we adalatly saýlawlar bolmady. Prezidente çyn ýürekden syýasy garşylyk ýokdy we goşmaça dalaşgärler döwletiň gözegçiligindäki Senagatçylar we Telekeçiler Bileleşigi ýaly emele gelen partiýa gurluşlaryndan ýa-da aýry-aýry başlangyç toparlarynyň agzalarydy. Prezident saýlawlary, Türkmenistandaky Saýlawlar we sala salşyklar merkezi komissiýasynyň ýolbaşçylygynda gizlin ses bermek arkaly geçirildi. Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (ÝHHG) maglumatlaryna görä, saýlaw kanuny ÝHHG ülňülerine laýyk gelmeýär.
SAÝLAWLAR WE SYÝASATA GATNAŞMAK
Soňky saýlawlarda hyýanatçylyklar ýa-da bidüzgünçilikler: Mart aýynda geçirilen parlament saýlawlaryna daşarky synçylar tarapyndan saýlawlara syn etmek tejribesi bolan giňişleýin gözegçilik edilmedi. ÝHHG-nyň Demokratik Guramalar we Adam Hukuklary guramasy (DGAHG) we beýleki guramalar ýurduň saýlawdaky bidüzgünçilikleriň we korrupsiýanyň köp taryhyny we DGAHG-iň 2017-nji ýyldaky teklipleriniň we 2018-nji ýyldaky hasabatlarynyň hiç birini kabul etmeýändigini göz öňünde tutup, saýlawlara gözegçilik etmekden ýüz öwürdiler. Mundan başga-da, DGAHG parlament saýlawlaryna baha bermek missiýasyny geçirdi, netijede "saýlawlar hakyky bäsdeşlik we plýuralizmiň bolmazlygynda geçirildi" we "saýlaw býulletenleriniň köpdügini we habar berlen saýlaw sanlarynda biri-birine laýyk gelmeýändigini" görkezdi.
Syýasy partiýalar we syýasy gatnaşma: Kanun, hakykatdanam garaşsyz syýasy partiýalara guramagy, dalaşgär hödürlemegi we kampaniýa geçirmegi gaty kynlaşdyrdy, sebäbi Adalat ministrligine hasaba alyş prosesi we partiýa ýygnaklaryna gözegçilik etmek hukugy berildi. Kanun syýasy partiýalara dini, sebitleýin ýa-da hünär sebäpleri, şeýle hem “ahlak kadalaryny bozýan” partiýalary gadagan etdi. Kanun, bir partiýanyň hökümet tarapyndan ýapylmagyna nädip şikaýat edip biljekdigini düşündirmedi. Kanun jemgyýetçilik birleşiklerine we guramalaryna saýlanan wezipelere dalaşgärleri hödürlemäge rugsat berdi.
Ýurtda guramaçylykly oppozisiýa ýa-da garaşsyz syýasy topar ýokdy. Bellige alnan üç syýasy partiýa dolandyryjy Demokratik partiýa (öňki Kommunistik partiýa), Senagatçylar we Telekeçiler partiýasy we Agrar partiýasydy. Hökümet beýleki syýasy guramalara agza bolmagy resmi taýdan gadagan etmedi, ýöne bu üç partiýadan we aýry-aýry başlangyç toparlaryň wekillerinden başga-da syýasy guramalara agza bolýandyklaryny aýdýan habarlar ýokdy. Häkimiýetler daşary ýurtlarda ýerleşýän oppozisiýa hereketlerine, şol sanda sürgün edilen Türkmenistanyň Respublikan partiýasyna ýurduň içinde işlemäge rugsat bermedi.
Aýallaryň we çetleşdirilen ýa-da gowşak toparlaryň agzalarynyň gatnaşmagy: Hiç bir kanun aýal-gyzlaryň ýa-da azlyk toparlaryň agzalarynyň syýasy işe gatnaşmagyny çäklendirmedi, ýöne olaryň wekilçiligi we täsiri çäklidi. Hökümet hökümet wezipelerinde etniki türkmenleri ileri tutýardy, emma etniki azlyklar käbir ýokary wezipelerde işleýärdi. Ýurduň iň ulusy, prezidentiň ahalteke taýpasynyň agzalary medeni we syýasy durmuşda iň möhüm rol oýnady.
4-nji bölüm.
Döwlet korrupsiýasy
Kanun işgärler tarapyndan korrupsiýany jenaýat jogapkärçiligine çekdi, ýöne hökümet bu kanuny netijeli durmuşa geçirmedi.
Korrupsiýa: Hökümet korrupsiýasy barada köp habarlar gelip gowuşdy. Freedom House we Bütindünýä bankynyň giňişleýin dolandyryş görkezijileri korrupsiýanyň giň ýaýrandygyny aýtdy.
Korrupsiýa sebäp bolýan deliller howandarlyk ulgamlarynyň bolmagy, hökümetiň aýlygynyň pes bolmagy, maliýe aç-açanlygynyň we jogapkärçiligiň bolmazlygy, korrupsiýa amallaryny aç-açan saýlan raýatlardan hökümetiň ar almagy gorkusy.
Korrupsiýa garşy göreşmek üçin garaşsyz guramalar ýokdy. Korrupsiýa garşy ozalky tagallalar adatça saýlandy we dolandyryjy ýokary gatlakdaky meseleler bilen baglanyşyklydy. Korrupsiýa garşy guramalaryň baý işgärlerden we telekeçilerden girdeji almak üçin ulanylandygy aýdylýar.
24-nji martda Turkmen.news web sahypasy türkmen himiýa konsernindäki korrupsiýa ulgamy barada habar berdi.
Ýurtdaky korrupsiýa barada goşmaça maglumatlary Döwlet departamentiniň ýurduň maýa goýum howasy baradaky beýanynda we Döwlet departamentiniň maliýe jenaýatlary baradaky maglumatlary öz içine alýan Halkara neşe serişdelerine gözegçilik bähbitleri baradaky hasabatynda tapyp bilersiňiz.
5-nji bölüm.
Adam hukuklarynyň bozulandygy öňe sürülýän halkara we hökümete gözegçilik we derňew meselesinde hökümetiň pozisiýasy
Hiç bir içerki HDBG diňe adam hukuklaryna ünsi jemlemedi, birnäçe adam degişli jemgyýetçilik meseleler boýunça işledi. Hökümet diňe adam hukuklaryna bagyşlanan guramalary hasaba almakdan ýüz öwürdi we hasaba alynmadyk guramalaryň işini bikanun diýip yglan etdi. Hökümet syýasy däl jemgyýetçilik we medeni guramalaryň işine gözegçilik etmegini dowam etdirdi.
Hökümet ÝHHG ýaly halkara guramalaryň hemişelik bolmagyna rugsat berse-de, ýurtda hemişelik işleýän halkara HDBG ýokdy. Hökümetiň söz, metbugat we birleşmek azatlygyna bolan çäklendirmeleri halkara guramalarynyň hökümetiň adam hukuklary syýasatlaryny we tejribelerini derňemek, düşünmek we doly baha bermek ukybyny düýpli çäklendirdi.
Hökümetiň adam hukuklary guramalary: Döwlet, hukuk we demokratiýa instituty garaşsyz gurama däldi we raýatlaryň öwezini dolmak üçin mümkinçilikleri çäklidi. 1996-njy ýylda döredilen Institutyň demokratiýalaşmagy goldamak mandaty bardy. Türkmenistanyň adam hukuklary we halkara ynsanperwer hukugy babatynda halkara borçnamalarynyň ýerine ýetirilmegini üpjün etmek üçin pudagara komissiýasy, halkara adam hukuklary guramalarynyň çäkli mukdarda teklipleriniň ýerine ýetirilmegini utgaşdyrmak üçin ýylda iki gezek duşuşdy. Mejlisde ýurduň içinde adam hukuklaryny goramagy tabşyrylan komitet bardy.
Hökümet ombudsmen wezipesini saklady, kanun boýunça prezident tarapyndan bellenmeli we parlament tarapyndan tassyklanmalydy. Kanun ombudsmena raýatlar tarapyndan habar berlen adam hukuklarynyň bozulmalaryny kabul etmek we gözden geçirmek, şeýle hem hukuk bozulmalaryny tassyklamak ýa-da inkär etmek we şikaýatçylara kanuny gorag çäreleri barada maslahat bermek hukugyny berdi. Ombudsmen her ýyl adam hukuklary hasabatyny Prezidente we Mejlise tabşyrmalydy, ol neşir edilmeli we ýerli habar beriş serişdeleri arkaly ýaýradylmalydy.
2022-nji ýylda Adam Hukuklary boýunça Komissaryň edarasyna 356 ýazmaça we 167 dilden ýüz tutma berildi. Jemi 118 arza garaldy.
6-njy bölüm.
Diskriminasiýa we jemgyýetçilik hukuklary
Aýal-gyzlar
Zorlamak we maşgaladaky zorluk. Kanun aýal-gyzlary we erkekleri zorlamagy jenaýat jogapkärçiligine çekýär we üç ýyldan 15 ýyla çenli azatlykdan mahrum etmek jezasy berilýär. 14 ýaşa ýetmedik adamy zorlamak 10-25 ýyl azatlykdan mahrum edilip bilner. Zorlamany habar bermek ýa-da boýun almak bilen baglanyşykly medeni garaýyş, meseläniň gerimini kesgitlemegi kynlaşdyrýar.
Kanun jenaýat kodeksinde bilkastlaýyn zyýan bermek baradaky düzgünler arkaly maşgaladaky zorlugy, şol sanda är-aýalyň zorlugyny jenaýat jogapkärçiligine çekdi. Jeza, kanunyň ýerine ýetirilişi dürli-dürli bolsa-da, şikesiň derejesine baglylykda jerime bilen bäş ýyl azatlykdan mahrum edilip bilner. Resmi däl habarlar aýallara garşy maşgala zorlugynyň habar berilmeýändigini görkezýär; Maşgala zorlugynyň pidalarynyň köpüsi öz hukuklaryndan bihabardyklary ýa-da ärleriniň we garyndaşlarynyň zorlugynyň artmagyndan gorkýandyklary üçin dymdylar.
2022-nji ýylda hökümet 2020-nji ýylyň fewral-aprel aýlarynda geçirilen “Türkmenistanda aýallaryň maşgalasynyň saglygy we ýagdaýy” atly synag gözleginiň netijelerini hödürledi. Sowalnama, ähli sebitlerde we Aşgabatda ýaşaýan 18 ýaşdan 59 ýaş aralygyndaky 3569 maşgaladan bolan aýallary öz içine aldy. Bu gözleg Birleşen Milletler Guramasynyň Ilat Gaznasynyň (UNFPA) tehniki goldawy, hökümet tarapyndan maliýeleşdirilmegi we halkara guramalarynyň goldawy bilen geçirildi. Gözlegiň netijesine görä, sekizden biri ýa-da 12 göterimi, aýallar ömründe iň bolmanda bir gezek ärinden ýa-da ýoldaşyndan fiziki ýa-da jynsy zorlugy başdan geçirýärler; ýurtdaky alty aýaldan biri ýa-da 16 göterimi ýakyn ýoldaş zorlugyny başdan geçirdi.
Jyns esasly zorlugyň ýa-da azar bermegiň beýleki görnüşleri: Hiç bir kanun jynsy zorlugy ýörite gadagan etmeýär. Maglumata görä, jynsy zorluk iş ýerlerinde dowam edipdir.
23-nji maýda "Azatlyk" radiosy Mary welaýatynyň polisiýasynyň "türkmen aýal-gyzlaryna ýaramsyz eşik geýmekde" aýyplap, iki aýaly tussag edendigini habar berdi. Aýallar polisiýa bölümine äkidildi we birnäçe sagatlap sorag edilenden soň, "köpçülik ýerlerinde edepsiz hereketlerden saklanmak" duýduryşy bilen boşadyldy.
3-nji we 23-nji awgustda "Azatlyk" radiosy ýerli häkimiýetleriň Mary welaýatynda we Balkan welaýatynyň Türkmenbaşy şäherinde aýal-gyzlaryň daş keşbine gözegçiligi güýçlendirendigi barada birnäçe habar berdi. Maglumata görä, Mary sebitiniň ýerli häkimýetleri döwlet edaralarynyň we kärhanalarynyň aýal işgärleri bilen duşuşyklar geçirip, olary "ahlakly we sypaýy geýinmäge" çagyrypdyr. Resmiler bu düzgünleri bozan aýallaryň işden kowuljakdygyny duýdurdylar. Habar berişlerine görä, Türkmenbaşyda häkimiýetler aýal-gyzlara gysga saçy gadagan edipdir we saçlaryny boýamak üçin reňkleri çäklendiripdir.
Diskriminasiýa (kemsidilme): Kanun aýal-gyzlara erkekler bilen doly hukuk deňligini, şol sanda deň aýlyk, karz almaga elýeterlilik, işe başlamaga we eýeçilik etmäge we döwlet işlerine girmäge mümkinçilik berdi. Muňa garamazdan, aýallary medeni garaýyşlar sebäpli kemsidilmegini dowam etdirýändikleri habar berildi we hökümet kanuny netijeli ýerine ýetirmedi.
2022-nji ýylda UNFPA tarapyndan goldanan "Türkmenistanda aýallaryň saglygy we maşgala ýagdaýy" atly okuw, üç sebitde (Daşoguz, Lebap we Mary welaýatlary) durmuşa çykan ýa-da gatnaşykda bolan we öz girdejisi bolan aýallara garşy ykdysady zorlugyň has ýokarydygyny belläp geçdi, bu ortaça milli görkezijiden has ýokarydyr. Maglumatlar, jogap berenleriň köplenç adamsynyň ýa-da ýoldaşynyň puluny alýan ýagdaýlara duş gelýändigini görkezdi. Aşgabadyň ýaşaýjylary, adamsynyň ýa-da ýoldaşynyň basyşy astynda işini taşlamaga ýa-da iş teklibinden ýüz öwürmäge mejbur boldular, bu hem ortaça görkezijiden has ýokarydyr.
8-nji noýabrda "Azatlyk" radiosy 40 ýaşa ýetmedik aýallaryň sürüjilik şahadatnamasyny alyp bilmejekdigini habar berdi. BMG-nyň 6-njy noýabrda Ženewada geçirilen alhliumumy döwürleýin synyň 44-nji mejlisinde eden çykyşynda Türkmenistanyň Içeri işler ministrliginiň wekili ýol polisiýasynyň ygtyýarnamasyz sürýän köp sanly aýal-gyzy tapandygyny aýtdy. “Azatlyk” Radiosy makalasynda hökümetiň 2018-nji ýyldan 2023-nji ýyla çenli aralykda ýurtdaky aýal-gyzlara 9721 sürüjilik şahadatnamasynyň berilendigini öňe sürdi.
Saglykda karar bermek hukuklary: Döwlet edaralary tarapyndan zor bilen abort edilmegi ýa-da zor bilen sterilizasiýa edilmegi barada habar ýokdy. UNFPA bilen işleşip, hökümet mümkin boldugyça AIW-iň öňüni almak, göwreliligiň öňüni alyş çäreleri, kazyýet synaglary we jynsy zorlugyň pidalaryna hüjüm barada habar bereninden 72 sagadyň dowamynda psihologiki goldaw ýaly saglyk hyzmatlaryny berdi.
Kanun aýal-gyzlaryň göwrelilige ideg etmek ýaly saglygy goraýyş, göwreliligiň öňüni alyş we howpsuz we täsirli hukugynyň bardygyny aýdýar. Aýallaryň göwreliligiň öňüni alyş serişdelerini erkin ulanmaga hukugy bardy. Uzakdaky etraplaryň käbir aýallary hassahana ýa-da klinika gitmegi uzak ýa-da kyn görüp, öýde dogurdylar. UNFPA-nyň maglumatlaryna görä, 15 ýaşdan 49 ýaş aralygyndaky aýallaryň 76,3 göterimi maşgalany meýilleşdirmek üçin göwreliligiň öňüni alyş usullaryny ulandy. UNFPA-nyň maglumatlaryna görä, 15-19 ýaş aralygyndaky her 1000 gyzda ýetginjekleriň dogluş derejesi 27 ýa-da 2,7 göterim.
Hökümetiň pikiriçe, häzirki zaman göwreliligiň öňüni alyş serişdeleriniň 10 görnüşi esasy dermanlaryň sanawyna girizildi we töwekgelçilikli aýallara (hroniki keselli aýallar; sekiz ýa-da has köp çagaly aýallar; 15-19 ýaş aralygyndaky ýetginjek gyzlar) mugt berildi. Jynsy zorlukdan aman galanlara abort hyzmatlary berildi.
YZYGİDERLİ JYNS ÝA-DA ETNİK ZORLUK WE DİSKRİMİNASİÝA (KEMSIDILME)
Kanun ähli raýatlar üçin deň hukuklary we azatlyklary göz öňünde tutýardy.
Kanun türkmen dilini resmi dil hökmünde kesgitledi we döwlet mekdeplerinde okadylýan esasy dildir, emma bu kanun azlyklaryň dillerinde gürleýänleriň hukuklaryny hem göz öňünde tutýardy. Rus dili söwdada agdyklyk etmegini dowam etdirdi, ýöne türkmen dili gündelik durmuşda has agdyklyk etdi. Paýtagtyň daşynda türkmen dili giňden ulanylýar. Hökümet resmi işi diňe türkmen dilinde alyp barmaga dowam etdi.
Türkmen däl hökümet alyp baryjylary (diktorlar) käbir kär mümkinçilikleriniň we wezipeleriniň ýokarlandyrylmagynyň mümkindigini, etniki däl türkmenleriň diňe sanlyja böleginiň ýokary wezipelerde işleýändigini bellediler. Döwlet edarasyna dalaşgärlerden üç arkany alyp gaýdýan maşgalasy barada maglumat bermegi talap edildi.
ÇAGALAR
Çagalara zulum etmek: Çagalara zulum etmek jenaýat jogapkärçiligine çekildi we kanun tarapyndan ene-atanyň hukuklaryny ýatyrmagyň ölçeglerinden biri hökmünde kesgitlenildi. Häkimiýetler, umuman alanyňda, türkmen medeniýetini we mowzugy gurşap alýan aýylgançlyk sebäpli kanuny ýerine ýetirmediler.
Hökümet Türkmenistanda aýallaryň saglygy we maşgaladaky ýagdaýy boýunça geçirilen barlagda aýallaryň 1,6 göteriminiň (15 ýaşdan ozal) jyns taýdan zorlanandygyny anyklady.
Çaga, irki we mejbury nikalaşmak: Nikalaşmagyň kanuny iň pes ýaşy 18 bolup, hökümet tarapyndan netijeli ýerine ýetirildi. Çaga, ir ýa-da mejbury nikalaşmak barada ygtybarly habar ýokdy.
Çagalary jyns taýdan ekspluatasiýa etmek: Kanuny razylyk 16 ýaş. Kanun pornografiki materiallaryň ýa-da paýlanylýan zatlaryň öndürilmegini, şeýle hem beýanlara, filmlere ýa-da wideolara, grafikalara ýa-da pornografiki häsiýetli beýleki zatlara, şol sanda çagalara degişli mahabaty ýa-da söwdany gadagan etdi. Häkimiýetler, umuman alanyňda, türkmen medeniýeti we mowzugy gurşap alýan aýylgançlyk sebäpli kanuny ýerine ýetirmediler.
ANTI-SEMITIZM (ýewreýlere garşy duşmançylykly, ýigrenji garaýyş)
Ysraýyl ilçihanasy ýylyň dowamynda ýurtda takmynan 400-600 ýewreýiň ýaşaýandygyny çaklady. Anti-semitizm hadysalary barada habar ýok.
ADAM SÖWDASY
Döwlet departamentiniň adam söwdasy hasabatyna serediň https://www.state.gov/trafficking-in-persons-report/.
JYNSY UGRA, JYNS AÝRATYNLYGYNA ÝA-DA AŇLATMA ÝA-DA JYNS AÝRATYNLYKLARYNA ESASLANÝAN ZORLUK, JENAÝAT WE BEÝLEKİ HYÝANATÇYLYKLAR
Jenaýatlaşdyrmak: Erkekleriň arasynda jynsy gatnaşyk bikanun. Şeýle hem bu kanun AIW ýa-da beýleki jyns ýollary arkaly geçýän ýokanç keselleri ýaýratandygy üçin sekiz ýyla çenli jeza göz öňünde tutulýar. Kanunda aýallaryň arasyndaky bir jynsly jynsy gatnaşyklar barada hiç zat aýdylmaýar. Kanunyň ulanylyşy saýlama boldy.
Zorluk we kemsitmek: Tussag edilen lesbianlar, geýler, biseksuallar, transgenderler, aýal-gyzlar ýa-da kesişmeler (LGBTQI +) döwlet işgärlei tarapyndan şantaj, ýanama, talaňçylyk we kemsidiji ugurlara sezewar edilendigi barada habar berildi. LGBTQI + şahsyýetlere garşy zorluk barada habar ýokdy, ýöne habarlar LGBTQI + şahsyýetleriň LGBTQI + statusyny jenaýat hasaplaýan kanunlardan gorkmagy bilen çäklendirildi.
Diskriminasiýa (kemsitmek): Kanun jynsy ugry, jyns aýratynlygy ýa-da aňlatmasy ýa-da jyns aýratynlyklary esasynda döwlet we döwlete dahylsyz guramalar tarapyndan diskriminasiýany gadagan etmeýär.
Kanuny jyns taýdan ykrar edilmegiň barlygy: Hökümet transgenderler üçin kanuny gorag bermedi ýa-da jyns aýratynlyklaryny ykrar etmedi.
Mejbury ýa-da mejbury lukmançylyk ýa-da psihologiki amallar: Konwersiýa bejergisi (adamyň jyns ugruny ýa-da jyns aýratynlygyny üýtgetmegiň usullary) diýilýän zadyň ulanylandygy barada habar ýokdy.
Söz azatlygy, birleşmek we parahatçylykly ýygnanyşmak üçin çäklendirmeler: Söz azatlygy, birleşmek we parahatçylykly ýygnak kanunda tehniki taýdan göz öňünde tutulypdy, ýöne bu azatlyklar LGBTQI + şahsyýetler üçin, esasanam parahatçylykly ýygnanyşmak azatlygy, ýygnanmak we aňlatmak üçin gaty çäklendirildi.
MAÝYP ADAMLAR
Kanun, iş, bilim, saglygy goraýyş hyzmatlaryndan peýdalanmak we beýleki ugurlarda jemgyýetçilik hyzmatlaryny bermekde fiziki, duýgur, intellektual we akyl taýdan kemis adamlary kemsitmegi gadagan etdi. Şeýle-de bolsa, döwlet we hususy binalaryň elýeterliligi ýaly amaly goşundylar dürli-dürli boldy. Maýyplyk hukuklary jemgyýetiniň agzalary, maýyplaryň diskriminasiýa sebäpli kanagatlanarly iş tapyp bilmeýändiklerini habar berdiler.
Hökümet maýyplar üçin subsidiýalar (pul mukdary görnüşinde kömek görnüşleriniň biri) we pensiýa, şeýle hem ýaşaýyş jaýy, mugt saglygy goraýyş we salgytdan boşatmak statusyny berdi.
7-nji bölüm.
Işçileriň hukuklary
A. BİRLEŞMEK AZATLYGY WE KÖPÇÜLİKLEÝİN ŞERTNAMA BAGLAŞMAK HUKUGY
Kanun işçileriň garaşsyz kärdeşler arkalaşyklaryny döretmek we olara goşulmak we iş berijiler bilen köpçülikleýin şertnama baglaşmak hukugyny göz öňünde tutýardy. Kanun işçileriň iş taşlaýyşlaryny gadagan etdi. Kanun kärdeşler arkalaşygynyň agzalaryna we guramaçylaryna garşy diskriminasiýany gadagan etmedi. Diskriminasiýa baradaky şikaýatlary çözmek üçin hiç hili mehanizm ýokdy we kanun kärdeşler arkalaşyklary üçin işden boşadylan işçileriň hukuklaryny dikeldilmegini göz öňünde tutmaýardy.
Hökümet birleşmek azatlygyna we köpçülikleýin şertnamalara hormat goýmady we öz zähmet kanunlaryny netijeli ýerine ýetirmedi. Düzgünleriň öňüni almak üçin hiç hili jeza ýokdy. Ähli kärdeşler arkalaşyklary hökümet tarapyndan gözegçilik edilýärdi we kärdeşler arkalaşyklarynyň ýolbaşçylary agzalar tarapyndan demokratik ýol bilen däl-de, hökümet tarapyndan bellenildi. Işçiler döwletiň agdyklyk edýän kärdeşler arkalaşyklarynda garaşsyz ýa-da wekilçilikli seslerini duýdurup bilmediler. Hökümet şahsyýetlere garaşsyz kärdeşler arkalaşyklaryny döretmäge rugsat bermedi. Ýurtda HDBG zähmet guramalary ýokdy.
Her bir döwlet edarasynda ýurduň adam hukuklary ombudsmeni ýaly zähmet meselesi bilen baglanyşykly şikaýatlary kabul edip biljek birleşigi bardy, ýöne bu kärdeşler arkalaşyklary jezadan gorkup şikaýatlary habar bermek islemediler.
B. MEJBURY ÝA-DA BORÇLY ZÄHMETİŇ GADAGAN EDİLMEGİ
Döwlet departamentiniň adam söwdasy baradaky aşakdaky hasabatyna serediň https://www.state.gov/trafficking-in-persons-report/.
W. ÇAGA ZÄHMETİNİ GADAGAN ETMEK WE İŞE KABUL ETMEK ÜÇİN İŇ PES ÝAŞ
Kanun çaga zähmetiniň iň erbet görnüşlerini gadagan etdi. Zähmet kodeksine laýyklykda adamyň zähmet şertnamasy ýa-da şertnama baglaşyp biljek iň pes ýaşy 18 ýaş. Şeýle-de bolsa, kärdeşler arkalaşygynyň rugsady bilen 15 ýaşyndaky çaga ene-atasy we hünärmenleri bilen bilelikde hepdede 24 sagada çenli günde dört-alty sagat işläp bilýärdi. Kanun 16 ýaşa ýetmedik çagalaryň hepdede 24 sagatdan köp işlemegini, 16-18 ýaş aralygyndaky çagalaryň günde alty sagatdan köp ýa-da hepdede 36 sagat işlemegini gadagan etdi. Şeýle hem, kanun çagalaryň iş wagtyndan artyk işlemegini ýa-da agşam 10:00-dan irden 6:00-a çenli işlemegini gadagan edýär we çagalary iş ýerlerinde ekspluatasiýa (peýdalanmak) etmekden goraýar. 2005-nji ýyldaky prezidentiň karary bilen ähli pudaklarda çaga zähmeti gadagan edildi we çagalaryň pagta hasylyna gatnaşyp bilmejekdigi aç-açan beýan edildi. Çagalar bazarlarda derwezeban hökmünde we agyr ýükli arabalary daşamak bilen resmi däl işlediler.
Adalat ministrligi we Baş prokuratura çaga zähmetine girizilen gadagançylygyň ýerine ýetirilmegine jogapkärdi we düzgün bozmalar üçin jerime ýa-da iş berijiniň işini üç aýa çenli togtadylmagy, beýleki şuňa meňzeş çynlakaý düzgün bozmalar üçin sanksiýalar bilen jezalandyrylyp bilner. Adalat ministrliginiň we Baş prokuraturanyň 2005-nji ýylda prezidentiň çaga zähmetini gadagan edýän kararyny näderejede ýerine ýetirýändigine baha bermek üçin resmi maglumatlar ýa-da garaşsyz habarlar ýokdy. Kanun 14-30 ýaş aralygyndaky okuwçylaryň okuw wagtynda işlemegini gadagan edýärdi, ýöne okuwçylara boş wagtlarynda "meýletin" köpçülikleýin iş ýerlerinde işlemäge rugsat berýärdi. Garyplykda ýaşaýan maşgalalar köplenç çagalaryny ýerli bazarlarda derwezeban bolup işlemäge we ekin meýdanlarynda käşir çöplemäge mejbur edýärdiler.
D. DISKRIMINASIÝA (6-njy bölüme serediň)
E. IŞ ÜÇIN AMATLY ŞERTLER
Zähmet haky tölegleri we sagat kanunlary: Kanunda iş wagtyndan artyk ýa-da dynç alyş töleginiň adaty aýlykdan iki esse köp bolmalydygy aýdylýar. Kanun göwreli aýallara, üç ýaşa çenli çagalary bolan aýallara, 16 ýaşa çenli maýyp çagalary we iki ýa-da has köp çagasy bolan ýeke ene-atalara iş wagtyndan artyk işlemegi gadagan edýär. Iş wagtyndan artyk we dynç alyş tölegini düzgünleşdirýän kanunlar netijeli ýerine ýetirilmedi. Hökümet, hususy kärhanalrdaky iş berijileriň köpüsi ýaly işçilerden günde 10 sagat ýa-da altynjy gün öwezini dolmazdan işlemegini talap etdi. Habarlarda döwlet pudagynyň işgärleriniň köpüsiniň şenbe güni azyndan ýarym gün işleýändigi görkezildi. Iň pes aýlyk hakyny we iş wagtyndan artyk kanunlary bozany üçin berlen jeza takyk kesgitlenmedi we olary ýerine ýetirmek üçin jogapkär döwlet edarasy ýokdy.
Zähmet howpsuzlygy we zahmet saglygy: Zähmet howpsuzlygy we saglyk (ZHS) ülňüleri ýurduň esasy pudaklaryna laýyk däldi. Iş berijileriň hemmesi köne zawodlarda gurluşyk we senagat işgärlerini ýeterlik gorag enjamlary bilen üpjün etmedi we köplenç bu işgärleri howply şertlerde işlemäge mejbur etdi. Käbir daýhan işgärleri pagta meýdanlaryny mehanizirlenen (tehnika bilen hasyl ýygnamak) hasyl üçin taýýarlamakda defolýantlary (ösümlik ýapraklarynyň gaçmagyna sebäp bolýan madda) ulanmak bilen baglanyşykly daşky gurşaw saglygy töwekgelçiligine duçar boldular. Işçileriň, dowam etdirýän işlerine howp salman, saglygyna ýa-da howpsuzlygyna howp salýan iş ýagdaýlaryndan ýüz öwürmäge hukugy ýokdy we häkimiýetler beýle ýagdaýlarda işgärleri goramaýardy.
Zähmet hakynyň tölenmeginiň, iş wagtynyň we zähmeti goramagyň ýerine ýetirilmegi: Hökümet Türkmenistanyň Zähmet we Durmuş Gorag ministrliginiň bölümleriniň kanunlara laýyk gelmegini üpjün etmek we ýyllyk meýilnamalary tassyklamak üçin döwlet kärhanalaryna azyndan üç ýylda bir gezek döwlet zähmet barlaglaryny geçirýändigini habar berdi. .
2022-nji ýylda ministrlik tarapyndan tassyklanan iş meýilnamalaryna laýyklykda 1719 kärhanada, guramada we edarada döwlet barlaglary geçirildi. Düzgün bozan iş berijilere Administratiw hukuklar kodeksiniň dürli maddalaryna laýyklykda jerime salyndy. Türkmenistandaky kärdeşler arkalaşyklary hem zähmet kanunçylygynyň berjaý edilmegi bilen baglanyşykly barlaglar geçirmäge we işçiler bilen duşuşmaga haklydy. Hökümet ýurtda 378 hökümet gözegçisiniň işleýändigini habar berdi.
Daşary işler ministrligi 2022-nji ýylda Zähmet kanunynyň 2090 düzgüniniň bozulandygyny habar berdi.
Resmi däl ykdysadyýet barada ygtybarly maglumatlar elýeterli däldi. Resmi däl kärhanalardaky aýlyklar resmi däldi we döwlet tarapyndan düzgünleşdirilmedi. BMG 2020-nji ýylda oba hojalygynyň resmi we resmi däl pudaklarda ýurduň iň uly iş çeşmesi bolup durýandygyny habar berdi.
