Türkmenistanda häkimiýetler jemgyýetçilik guramalaryna gözegçilik etmek üçin iň aňsat usuly ulanýarlar we ähtimal, dürli bahana bilen hasaba almakdan ýüz öwürýärler.
"Halk senetçileri" birleşiginiň wekili, halk senetlerini gorap saklamak we däp bolan medeniýeti goldamak maksady bilen syýasatdan daşda durýan guramasynyň näme üçin hasaba alynmaýandygyna düşünmeýändigini aýtdy.
Adynyň efirde tutulmazlygyny isleýän Lebap welaýat daşky gurşaw jemgyýetçilik birleşiginiň başlygynyň sözlerine görä, olaryň bellige alynmak islenmeýändiklerine düşündi. Guramasy eýýäm iki gezek resminama tabşyrdy. Ikinji gezek 1.5 million manat (300 dollar) giriş tölegini tölemegi haýyş edildi, emma kanun boýunça diňe hasaba alynmak karary kabul edilenden soň tölenýär.
Soňky sapary wagtynda ministrligiň kabulhanasynda bir sagat garaşmaly boldy, şondan soň sekretar hasaba alyş bölüminiň başlygynyň ýokdugyny habar berdi. Ol karary bilkastlaýyn yza süýşürýändiklerine ynanýar, sebäbi jemgyýetçilik guramalaryny hasaba almazlyk barada görkezmeleri bar, ýöne gönüden-göni ret edip bilmeýärler.
Aýratynam adam hukuklary bilen meşgullanýan jemgyýetçilik guramalarynda kemçilik tapýarlar. Bularyň arasynda "Arkadag" guramasy bar, agzasy kanuny ýagdaýa geçmek üçin näçe gezek synanyşandyklarynyň sanyny ýitirendigini zeýrenýär. Onuň sözlerine görä, guramanyň arhiwi, "nädogry ýere otur goýýarlar", "nädogry abzas bilen başladylar", "guramanyň ähli agzalary barada maglumat gerek" ýaly dürli jogaplar bilen doldurylýar,kanunda bolsa, maglumatlaryň diňe geňeş agzalaryna zerurdygyny aýdýar. Haçan-da bir gezek guramanyň kanuny salgysynyň şahadatnamasynyň ýokdugy aýdylanda, bu aç-açan ýalan, sebäbi şahadatnama esaslandyryjy resminamalar bukjasynda.
Görnüşinden, nägilelik bildirjek zat ýok we giriş tölegini tölemedikleri aýdylanda, "Arkadag" guramasynyň agzalary hasaba alynmajakdyklaryna düşündiler.
Aýratynam 2003-nji ýylda "Jemgyýetçilik birleşikleri barada" kanun kabul edilenden soň gaýtadan hasaba alynmak hem bir mesele. Ýerli analitikler onuň maksady jemgyýetçilik guramalarynda hasaba alynmagy talap etmeýän öňki kanunlary ýatyrmak diýip hasaplaýarlar. Özüňizi yglan etmek we esaslandyryjy resminamalary görkezmek ýeterlikdi.
Amerikan guramasy “Counterpart Consortium” 1997-nji ýylda Türkmenistanda açylanda, olara degişli birleşikleriň ýazgylaryny ýöredip başlady we maglumatlaryna görä olaryň 400-den gowragy bardy. Şeýle jemgyýetçilik guramalary we käbirleriniň synanyşyklary Günbatar guramalary bilen hyzmatdaşlygy ýola goýmak, häkimiýetleriň olara gözegçilik etmegini kynlaşdyrýardy we bu guramalaryň hemmesi olar tarapyndan hasaba alyndy.
Häzirki wagtda diňe 89 jemgyýetçilik guramasy hasaba alynmagy başardy. Olaryň arasynda hökümete tarapdar guramalar bar, mysal üçin Ýaşlar Guramasy. Magtymguly, , Gurbansoltan-eje adyndaky Zenanlar bileleşigi, şeýle hem it ösdürip ýetişdirýänler, düýe ösdürip ýetişdirýänler we beýleki haýwanlary söýýänler üçin birleşikler. Garaşsyz bolanlaryň sany onlarça hem ýok. Bular “Keýik Okara”, “Türkmenistanyň hasapçylary”, “Ufologlar jemgyýeti”, Tebigaty goramak jemgyýeti, “Agama” alpinizm jemgyýeti we aryçylar bileleşigi.
Hasaba alyş işiniň gaty çylşyrymlydygyna garamazdan, käbir jemgyýetçilik guramalary henizem bir zatlar etmäge synanyşdylar, ýöne üstünlik gazanyp bilmediler. Iň gadymy daşky gurşaw guramasy “Katena” hem hasaba alynmady. Žurnalistler bileleşigi entek kanuny status almady. Kärdeşler arkalaşygynyň agzasynyň aýdyşy ýaly resminamalary tabşyryp bilmeýärler, sebäbi tertipnama laýyklykda gurultaýda guramaçylyk meselelerini ara alyp maslahatlaşmaly we kärdeşler arkalaşygynyň başlygy Kakabaý Ylýasow-ol hem redaktör, Içerki parlament gatnaşyklary komissiýasyna ýolbaşçylyk edýän “Türkmenistan” gazetiniň başlygy, gurultaý çagyrmaga rugsat bermeýär
Jemgyýetçilik guramalar hökmünde telekeçilik däl pudakda iş alyp barman, köp guramalar telekeçiler ýaly başga bir ýagdaýda işlemäge mejbur bolýarlar. Öňki ekologiýa guramasy "Ecosodružestwo" hasaba alnan iş gurluşyna eýe. Dolandyryş geňeşini bermek bilen bir hatarda daşky gurşaw meseleleriniň üstünde işleýär we her ýyl daşky gurşaw žurnalistikasy bäsleşigini geçirýär.
Aýry-aýry taslamalaryň üstünde işlemek hem kyn. Taslamany durmuşa geçirmek üçin jemgyýetçilik guramasyny döretmegiň zerurlygy ýok bolsa-da, hasaba alynmaly.
Ýakynda “Counterpart” sagdyn ilat programmasy üçin taslama bäsleşigi tamamlandy. Grant komiteti ýurduň dürli gatlaklaryndan 12 taslamany tassyklady. Aktiwistler hasaba almak üçin taslamalaryny tabşyran badyna, olara haýbat atyldy.
Balkanabatly ýaş lukmanyň aýdyşy ýaly, welaýatyň häkimi olary ofisine çagyryp, hasaba alyş resminamalaryny yzyna almagyny talap edip gygyryp başlady. Onuň sözlerine görä, olar oňa köp sorag beripdirler, işinden kowarys diýip haýbat atypdyrlar we şonuň üçin bu taslamadan ýüz öwürmeli bolupdyr.
Çeşme: Uruş we Parahatçylyk instituty
