2021 nji ýylda Prezident Gurbanguly Berdimuhamedowyň, garyndaşlarynyň we töweregindäkileriň Türkmenistan dünýäniň iň repressiw we ýapyk döwletleriniň biri bolmagynda galýar. Häkimiýetler azyk we beýleki esasy zerurlyklary kanagatlandyrmak üçin ýurtda uzak möhletli ykdysady krizisiň netijelerini azaltmak üçin degişli çäreleri görmedi.
Ýurt Covid-19 hadysasynyň resmi taýdan habar berilmedik az ýurtlaryndan biri bolup galdy. Häkimiýetler maglumatlaryň elýeterliligine ünsli gözegçilik edýärler, metbugat we din azatlygyny berk çäklendirýärler we garaşsyz gözegçilige ýol bermeýärler. Garaşsyz aktiwistler, şol sanda daşary ýurtdakylar we olaryň garyndaşlary hökümetden ar almagyň nyşanyna öwrüldi. Onlarça adam mejbury ýitirim bolmagyň pidasy bolup galdy. Hökümet raýatlaryň hereket azatlygyna bolan hukugyny bozmagyny dowam etdirdi.
“Covid-19” -yň ýaýramagy baradaky maglumatlaryň elýeterliligini aç-açan talap eden adamlar haýbat atylýardy we tussag edilipdi.
Häkimiýetler pandemiýa we arzan bahadan azyk ýetmezçiliginiň ýokarlanmagy sebäpli ýurtda garyplygyň sany ösendigini ykrar etmediler we sosial taýdan ejiz kategoriýalara raýatlaryň ýeterlik ýaşaýyş derejesini, şol sanda ýeterlik iýmitlenmegi üpjün etmediler.
Ýurduň käbir ýerlerinde hökümet bahaly esasy iýmit önümleri birnäçe aý bäri ýitdi.
Hökümet garaşsyz raýat jemgiýetleriň sähelçe ýüze çykmagyna ýol bermeýär. Hasaba alynmadyk hökümete degişli bolmadyk guramalaryň işi gadagan. Adam hukuklary boýunça halkara jemgyýetçilik guramalaryna ýurda girmäge rugsat berilmeýär. Aktiwistler häkimiýetler tarapyndan nyşana alynmak howpy astynda. Bosgunlykdaky dissidentler we aktiwistler dymdyrmak üçin olaryň garyndaşlaryna basyş edilýär.
Türkmenistanda “Covid-19” -yň ýoklugy baradaky resmi wersiýa şübhe bildirýän aktiwist Myrat Duşemow galplykda günýakýarlenip dört ýyl azatlykdan mahrum edildi.
Häkimiýetler Türkmenistanda ýaşaýan türkmenleriň garyndaşlaryna birnäçe gezek azar berdiler. Maý aýynda çet ýurtda ýaşaýan aktiwist Rozybaý Jumamuradowyň 14 ýaşly ýegeni döwlet howpsuzlyk işgärleri tarapyndan sorag edildi we haýbat atyldy. Mart aýynda ýegeniň maşgalasyna näbelli adamlardan telefon jaňlary gelip, garyndaşlary Jumamuradow bilen aragatnaşygyny kesmese, ony öldürjekdigini aýdyp haýbat atdylar. Iýul aýynda adam hukuklaryny goraýjy aktiwistler Aziza Hemraýewaň Turkiýede ýaşaýan dogany internetde türkmen hökümetini ýiti tankytlan üçin azar berlendigini we gorkuzylandygy barada habar berdiler. Oktýabr aýynda Tazegul Owezowa basyş edilendigi habar berildi. Onuň Türkiýede ýaşaýan blogger ogluny işjeňligini bes etmegine ynandyrmagy Döwlet howpsuzlyk işgärleri talap etdi.
1-nji awgustda Stambulda näbelli adamlar Türkmenistandan gelen işçi migrantlarynyň bir toparyna hüjüm edip, türkmen konsullygynyň daşynda ýöriş geçirmeginiň öňüni aldylar. Türk polisiýasy bu ýörişe gatnaşjak Türkmenistanyň 10 raýatyny gysga wagtlyk tussag etdi. Aziz Mamedow hüjümiň wideosyny internetde ýerleşdirdi. Şondan soň näbelli adamlar tarapyndan ýenjildi we pyçaklandy. Blogçy Durdiýewy üç adam aldow ýol bilen konsullyga saldylar. Ol Türk polisiýasynyň gatyşmagyndan soň konsullyk binasyndan boşadyldy.
2020-nji ýylyň sentýabr aýynda daşary ýurtda nägilelik bildirýän aktiwistler bilen arabaglanyşygy sebäpli galplaşdyrylan kazyýet işinde 6 ýyl azatlykdan mahrum edilen aklawçy Pygambergeldi Allaberdiýewiň hökümini dowam etdirdi. Buluç azlyklarynyň hukuklaryny goraýjy Mansur Mingelow 2012-nji ýylda neşe söwdasy sebäpli 22 ýyl azatlykdan mahrum edilmegini dowam etdirdi.
Türkiýede resmi däl türkmen talyplar jemgyýetini döreden Omriuzak Omarkulyýewiň ykbaly näbelli. 2018-nji ýylda häkimiýetler ony Türkmenistana çekenden soň ýitirim boldy, soň bolsa ony ýurtdan çykarmady. Oktýabr aýynda Warşawada Ywropaň howpsyzlyk we Hyzmatlaşyk Birleşigi / Demokratik institutynyň ýygnagynda türkmenistanly jurnalist Omarkulyýewiň harby gullugyny tamamlandygyny we maşgalasy bilen ýaşaýandygyny aýtdy. Şu wagta çenli bu maglumat tassyklanmady.
Türkmenistanda metbugat azatlygynyň iň erbet görkezijileri bar. Printhli çap we elektron habar beriş serişdeleri berk gözegçilikde saklanýar ýa-da döwlete degişli. Häkimiýetler garaşsyz sesleri yzygiderli basyp ýatyrýarlar we daşary ýurt habar beriş serişdeleri bilen maglumat paýlaşýan raýatlary rehimsiz yzarlaýarlar.
Internete girmek berk senzura sezewar edilýär. Köp web sahypalary we programmalar petiklendi.
Ýanwar aýynda polisiýa Aşgabadyň mekdepleriniň birinde 10-njy we 11-nji synp okuwçylaryndan telefonlary ele aldy. Suratyň we wideo mazmunyny we giren sahypalaryň taryhyny barlamak üçin döwlet howpsuzlygynyň haýyşy boýunça edilip bilinjekdigi habar berildi.
Maý aýynda Turkmen Inisiatiýa web sahypasynyň DDOS hüjümine sezewar edilendigini habar berdi.
Häkimiýetler raýatlaryň dürli kategoriýalaryna esassyz syýahat gadaganlyklaryny girizýärler we hereket azatlygyny bozýarlar.
Hökümet, BMG-nyň Adam hukuklary komitetiniň 2019-njy ýylda göçüp giden çinownigiň garyndaşlary Ruzimatowyň maşgalasy barada maglumat soramagyna jogap bermedi. Olara 2003-nji ýyldan bäri daşary ýurda gitmek gadagan edildi.
Hökümet daşary ýurtlardaky konsullyklarynda türkmen raýatlarynyň möhletiniň geçen pasportlaryny uzaltmakdan ýüz öwürdi. Şeýle syýasat daşary ýurtlarda ýaşaýan türkmen raýatlaryny hereket azatlygy hukugyndan mahrum edýär we kabul edilýän ýurtda kanuny bozmagyna ýol bermeýär. Şol sebäpli olar adam hukuklarynyň ençeme bozulmagyna sezewar bolýarlar. Iýun aýynda häkimiýetler 2020-nji ýylyň 1-nji ýanwaryndan 2022-nji ýylyň 30-njy dekabry aralygynda gutarýan pasportlary täzeläp başlady. Bu, Türkmenistana dolanmak islemeýän möhleti geçen pasporty bilen ýaşaýan migrantlaryň meselelerini çözüp bilmez.
Türkmenistanda hasaba alynmadyk dini jemagatlar we birleşikler gadagan, şonuň üçin hasaba alynmak gaty kyn. Häkimiýetleriň dürli bahana bilen dini baglanyşyklary ýa-da amallary sebäpli raýatlary jogapkärçilige çekmegi seýrek däl.
2021-nji ýylyň ýanwar aýynda Lebap welaýatynda polisiýa 10-a golaý musulmany öz dinlerine ynanmakda "gaty berk" aýplanýan adamy tussag etdi. Bir adamyň sakgalyny zor bilen syrypryrlar, alkogol içmäge mejbur edipdirler we ol jerime salyndy. Şol aýda umumy doga üçin ýygnanan başga-da 10 musulman polisiýa tarapyndan tussag edildi.
Häkimiýetler syýasy sebäplere görä tussag edilenden soň türmede ýitirim bolan onlarça adamyň ykbaly we nirededigi barada maglumatlary saklamagy dowam etdirdiler. Kazyýet ulgamynyň aç-açanlygy we duýgur işlerde ýapyk kazyýet işi sebäpli syýasy tussaglaryň takyk sany näbelli. Adalatsyzlyk, ukypsyzlyk we korrupsiýa faktlaryny köpçülige ýetirýän raýatlar türmä iberilýär. Tutulan ýerlerde gynamalar we ýowuz daraşmalar dowam edýär.
Iýul aýynda polisiýa lukman Hursanaý Ismatullaýewany tussag etdi. Bir gün öň onuň işi Ewropa Parlamentinde ara alnyp maslahatlaşyldy. Awgust aýynda Ismatullaýewa galplyk işi sebäpli 9 ýyl azatlykdan mahrum edildi.
Mejbury içki sürgünde bolan syýasy dissident Gülgeldi Annaniýazowyň saglyk ýagdaýy erbetleşdi.
Ewropa Bileleşigi iýun aýynda Türkmenistan bilen her ýyl geçirilýän Adam Hukuklary Gepleşiginde adam hukuklary ýagdaýynyň takyk gowulaşmagynyň we Ombudsmeniň doly garaşsyzlygynyň üpjün edilmeginiň möhümdigini aýtdy we mejbury ýitirim bolmak meselesinde BMG bilen has köp hyzmatdaşlyga çagyrdy. Türkmenistanda adam hukuklarynyň kanagatlanarly däldigi sebäpli Ewropa Bileleşigi bilen hyzmatdaşlyk we aragatnaşyklyk şertnamasynyň tassyklanmagy 2010-njy ýyldan bäri yza süýşürildi.
Human Rights Watch
