Bu hepde, ahyrsoňy, türkmen häkimiýetleri özleriniň Türkmenistanyň geljekki gurluşy baradaky düşünjelerine aýdyňlyk getirdi. Ýurduň konstitusiýasynyň taslamasy, resminamalaryň aýdyşy ýaly "köpçüligiň pikir alyşmagy üçin" neşir edildi. Emma bu taslama Konstitusiýanyň täze neşirini taýýarlamak üçin ýörite döredilen komissiýanyň mejlisinde Prezident Gurbanguly Berdimuhammedowyň özi tarapyndan hödürlenendigi sebäpli, hiç kim bu taslamanyň Konstitusiýanyň geljekki neşiriniň beýanydygyna şübhelenmeýär. Teklip edilýän taslamanyň “köpçülige çekilmegi” bolsa jemgyýetiň başyny atmakdan başga zat däl.
Täze Konstitusiýanyň taslamasy bilen ilkinji gezek tanyşansoň, Türkmenistanyň ýurduň ilkinji prezidenti Nyýazowyň mirasyndan çynlakaý gutulyp başlandygyny duýmak bolýar. Türkmenistanyň konstitusiýasynyň öňki neşirleriniň köpüsinde, esasanam soňky üçüsinde, Türkmenbaşynyň şahsyýeti - Saparmyrat Nyýazow ýatlanýar. Emma bu esasy zat däldi. Döwlet gurluşynyň gurluşy düýbünden janlandyryldy we Nyýazow bilen baglanyşyklydy, bu hemme ýerde diýen ýaly onuň ýolbaşçylygyny we ýolbaşçylyk roluny aňladýardy. Şeýle hem, ol ömürboýy prezident bolupdy we bu Konstitusiýada görkezilipdi, premýer-ministr we ýurduň ýokary guramasynyň başlygy Halk Maslahaty - dolandyryş edarasy, dünýäde hiç hili meňzeşligi ýok we barlygynyň manysy Nyýazowyň özbaşdak güýjüni gorap saklamagyň doly kepilligine öwrüldi. Beýleki zatlar bilen birlikde, ýurtdaky ýeke-täk Demokratik partiýanyň lideri boldy. Häzirki Konstitusiýanyň taslamasynda bu kanuny manysyzlyklaryň hemmesi ýok edildi we Halk Maslahaty agzalmaýar. Şeýle-de bolsa, bu Konstitusiýany has medeniyetli edermi we demokratikleşdirermi?
Hökümetiň halka hödürleýän zatlaryny has içgin öwrenenimizden soň, bar bolan hökümetiň häkimiýete näderejede boguljakdygy belli boldy. "Prezidentiň dolandyryş görnüşi" formulasy taslamada özbaşdak derejä çykaryldy. Prezidentiň güýji Nyýazowyňkydan pes däl, diňe taslamanyň awtorlary bularyň hemmesini mynasyp formulalara girizmäge we “demokratik” ruhy ornaşdyrmaga synanyşdylar. Mundan başga-da, prezidentiň ygtyýarlyklary we eldegrilmesizligi sözme-söz ýazylýar, ýöne halkyň öňünde jogapkärçiligi ýok. Bu taslama laýyklykda, prezident kesel sebäpli ýa-da başga bir sebäpli häkimiýetden aýrylyp bilinmez. Hereketleriniň iň bolmanda käbir derňewlere sezewar edilip bilinjekdigi barada yşarat ýok, tankyt we ş.m. asla rugsat berilmeýär. Şeýlelik bilen, taslama hatda ähli işgärleriň, şol sanda prezidentiň we hökümet edaralarynyň konstitusiýany berjaý edendikleri üçin hereketlerini seljerip biljek konstitusiýa kazyýetiniň bardygyna yşarat etmeýär. Dogrusy, Baş prokuraturany, adatça bu jeza beriji edara hökmünde kän bir gözegçilik ediji gurama hasaplamaň. Munuň tersine, prezidentiň beýleki ygtyýarlyklary barha giňelýär: mundan beýläk sebitleriň, etraplaryň we şäherleriň ýolbaşçylarynyň hemmesi prezident tarapyndan bellenilýär we olara ýerli prezidente wekilçilik etmek hukugy hem berilýär. Şeýle hem, soňky düzgünleriň birinde Konstitusiýanyň täze neşiriniň “Türkmenistanyň konstitusiýasynyň döwlet respublikasy görnüşindäki döwlet dolandyryşy baradaky düzgünleriniň üýtgedilip bilinmejekdigi” berk göz öňünde tutulýar. Ine şeyle wertikal. Kepillikli.
Konstitusiýanyň taslamasynda aslynda “adam hukuklary” diýlip atlandyrylýan ähli hukuklar barada aýdyň we birmeňzeş formulalar ýok. Adamlaryň partiýalary döretmäge, öz pikirlerini aýtmaga, işlemek hukugyna we ş.m. hukugynyň bardygy baradaky gülli sözlemler hiç hili goldanylmaýar we anyk mazmuny ýok. Degişli makalalarda degişli kanunlaryň bardygyna salgylanmalar bar bolsa düşünip bolar! Emma beýle baglanyşyk ýok. Emma beýleki “güýç şahalary” üçin - hawa. Görnüşi ýaly, Konstitusiýanyň bu görnüşi halk üçin däl-de, häkimiýetler üçin ýazyldy. Häkimiýetler hukuklar we azatlyklar barada degişli kanunlary ýazmak islemeýärler: metbugatda, syýasy partiýalarda, kärdeşler arkalaşyklarynda, konstitusiýanyň kesgitli däl we şonuň üçin hökmany däl maddalary bilen çäklenýärler. Emma halkyň bilmek hukugy häzirki zaman dünýäsiniň esasy ýörelgesidir we konstitusiýada aç-açan tassyklanmazdan hökümet bu hukugy aýak astyna alýar. Kollektiw hukuklaryň goralmagy ýaly, bu türkmen hökümetiniň bähbidine däl. Başgaça bolup biler - ýurduň ýarysyndan gowragy oba hojalygynda işleýär we pagta, däne, ýüpek we deri üçin häkimiýetler tarapyndan “döwlet buýrugy” diýlip atlandyrylýan buýruk astynda henizem ulanylýar. Ýa-da syýasy partiýalar ... Ýöne muny ýatlamak hem gülkünç. Aşakda "Galkynyş" milli hereketiniň VI adatdan daşary kongresiniň we Türkmenistan Demokratik partiýasynyň VI adatdan daşary kongresiniň bilelikdäki ýygnagyna gatnaşyjylaryň ýüzlenmesinden birnäçe söz, garaşsyz bitarap Türkmenistanyň prezidentine, "Galkynyş" Milli Hereketiň başlygy, Türkmenistanyň Demokratik partiýanysynyň başlygy, Hormatly Gurbanguly Berdimuhammedowa. Türkmenistanda näme üýtgeýändigini we bu üýtgeşmeleriň näderejede uzak gidip biljekdigini has aýdyňlaşdyrmak üçin hödürlenýär.
... Täze Galkynyş we uly üstünlikler döwrüni başdan geçirýän ýurdumyzda, türkmen halkynyň durmuşynyň her güni uly ýeňişler we taryhy wakalar bilen reňklenýär. Türkmen halkynyň ýaşaýyş derejesiniň ep-esli ýokarlanmagy, Watanymyzyň ýagty geljegi üçin ylhamyňyzyň we ýadawsyz işiňiziň ajaýyp miwesidir ...
... Hormatly Prezident, täze Galkynyş zamanasynda halka ýeňillikler bermek syýasatynyň esasy ugruna öwrülen “Döwlet halk üçin” şygaryňyzy işimizde hem göz öňünde tutarys.
... Täze Galkynyş we uly üstünlikler döwrüniň lideri, gadyrly Gurbanguly Berdimuhammedow! Ýygnakda, “Galkynyş” milli hereketi we Türkmenistanyň Demokratik partiýasy size täze Galkynyş eýýamynyň talaplaryna laýyk gelýän anyk wezipeleri goýdy. Halk partiýasy hökmünde ykrar edilen Türkmenistan Demokratik partiýasy, jemgyýetiň ýolbaşçy we birleşdiriji syýasy güýji bolmagyny dowam etdirer, bu siziň ähli işleriňizde ygtybarly ýaran we ýadawsyz kömekçi bolar;
... Hormatly Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow! “Galkynyş” milli hereketine girýän jemgyýetçilik guramalarynyň işgärleriniň iş we ýaşaýyş şertlerini gowulaşdyrmak baradaky yzygiderli aladalaryňyz, paýtagtymyzyň ajaýyp burçunda guramamyz üçin täze bina gurmak baradaky görkezmäňiz bizi begendirýär we hasam uly höwes işlemäge ruhlandyrýar....
Wertikal, galyberse-de!
Altyn Saparowa.
Çeşme: Oazis
