Geljek ýekşenbe güni Russiýada prezident saýlawlary bolar ... Bir hepdeden - Türkmenistanyň Mejlisine saýlawlar ... Hemme bilelikde, şatlykly we çat açan barmaklaryňyz bilen el çarpmalysyňyz.
Russiýanyň prezident saýlawlary indiki ýekşenbe güni geçiriler. Bu mowzuk Günbatar metbugatynda esasy orun eýeleýär. Daşary ýurt neşirleri Russiýada geçiriljek saýlawlary aç-açan diýip atlandyrýarlar, hatda käbir "oppozisiýa" dalaşgärleriň bardygyna garamazdan häzirki prezidentiň ýeňşini öňünden çaklaýarlar.
Netijede, ÝHHG-nyň Demokratik Guramalar we Adam Hukuklary Býurosynyň (DGAHB) wekiliýeti, prezidentlige dalaşgär W. Putiniň federal saýlaw merkeziniň jemgyýetçilik kabul ediş ofisine şeýle ýygnak meýilleşdirilendigine garamazdan baryp görmekden ýüz öwürdi.
Russiýa saýlawlarynyň ulgamynda, Türkmenistanyň Mejlislerine saýlawlar düýbünden zerur däl bolup galýar. Munuň sebäbi türkmen saýlawlarynyň rus saýlawlaryndan has az jedelli bolmagy däl. Garaşsyz synçylar näme üçin Türkmenistanyň Mejlisiniň deputatlaryna dalaşgärleriň 284-sinden 1-siniň prezidentiň ogly, 283-si bolsa "abraýly prezidente" wepaly gullugy deputatlar hökmünde esasy wezipe hasaplaýandyklary bilen gyzyklanyp bilerler.
Emma muňa hiç kim gyzyklanmaýar. Soňky döwürde goşa standartlar syýasaty Günbatar guramasynyň wekilleriniň dünýägaraýşyna has çuňňur aralaşdy.
Şol bir ÝHHG / DGAHB, Berdimuhamedowyň dolandyran döwründe geçirilen ähli saýlawlarda resmi, mikroskopik missiýalardan we manysyz habarlardan gaçdy. Bu hasabatlar dişsiz gykylyga meňzeýär. "Saýlawlar berk gözegçilikde saklanýan syýasy gurşawda geçirildi", "saýlaw prosesiniň möhüm taraplary barada takyk düzgünleriň bolmazlygy saýlawlaryň dolandyrylyşyna ýaramaz täsir etdi" ýa-da "saýlaw kodeksine soňky üýtgetmeler" ýaly köp zatlardan doly jemgyýetçilik çekişmesiz kabul edildi, bu bolsa ÝHHG-nyň borçnamalaryna ters gelýär." Çynlakaý tankyt däl. Şol "saýlawlarda" saýlanan türkmen deputatlary daşary ýurtly synçylara gol çekýän ýalydy.
Ýerli ýaşaýjylar, adatça, Aşgabatdaky ÝHHG merkeziniň Arkadag üçin jübüsine öwrülendigine ynanýarlar. Deputatlar, wezipeli adamlar, polisiýa işgärleri we türme sakçylary ýaly ýerli “hünärmenler” üçin seminarlar we okuwlar ýaly her dürli netijesiz wakalar bilen gyzyklanýar. ÝHHG merkezi wagtal-wagtal türkmen aktiwistleri üçin daşary ýurda syýahatlary gurnaýar, netijede daşary ýurtlara “mugt” gaçyp gidenler üçin söwda gezelençlerine öwrülýär.
Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow plýuralizm, köp partiýaly ulgam, demokratiýa we ş.m. hakda hemme ýerde gürleşmäge synanyşýar.
Muňa garamazdan, ýetip gelýän parlament saýlawlary ozal geçirilen şuňa meňzeş çykyşlardan tapawudy ýok. Gowy gurnalan “saýlawçylaryň dalaşgärler bilen duşuşyklary” hemme ýerde geçirilýär, ol ýerde “garaşylşy ýaly” geýnen we oturan talyplaryň, harby işgärleriň we garrylaryň köpüsini sürýär: öň hatarlarynda gyzyl renkli geýnen gyzlar, soňam ýalykly aýallar, arkasynda eşikli esgerler, birneme gapdalynda eşikli garrylar we gara kostýumly, kellesi tahýaly we döşi galstukly ýigitler….
El çarpmak bilelikde, şadyýan we barmaklary bilen ýaýramaly.
Dalaşgärler diňe bir prezidenti ýa-da hökümeti tankytlaman, eýsem biri-birini, hatda ... özlerini hem tankytlamaly. Türkmenistanda hemme zat kämil bolmaly we nägilelige diňe prezidentiň hukugy bar.
Türkmenistanda bir parlament oturgyjyny “talap edýän” 2-3 adam bar. Aşgabatdaky Günbatar ilçihanalarynyň biriniň işgäri: "Bu hiç hili bäsdeşlik etmezden gowudyr"-diýdi. Hawa, has gowudyr, ýöne Türkmenistana beýleki post-sowet döwletlerinden tapawutlylykda şeýle “öňegidişlige” ýetmek üçin 25 ýyl gerekdi. Elbetde, halkara guramalaryň baglanyşygy bolmazdan.
Saýlaw prosesi nähili işleýär? Türkmenistanyň Mejlisiniň häzirki deputatlarynyň biriniň garyndaşy bu wakany gürrüň berýär:
“Ilki bilen ähli ýagdaýyňyzy barlaýarlar. Soňra dowzah başlaýar: her gün dürli guramalardan, ýerli dolandyryşdan gizlin gulluklara çenli dürli işgärler bilen söhbetdeşlik geçirilýär. Gepleşikler gödek we yzyna gaýdyp gelmesiz geçirilýär. Dalaşgär rejime wepaly bolmaly we dymmaly".
Deputatlyga dalaşgär bolmak üçin kimiň mümkinçiligi bar? Onlarça adamyň hekaýalaryny diňläp, umumylaşdyryp bolar: ilkinji adama ýa-da onuň garyndaşlaryna, ýurduň lideriniň obadaşlaryna, titully halkyň arasynda we göwün açmagy bilýänleriň arasynda rejimi owadan wasp edýänleriň arasynda. Terjimehalyňyzda we maşgalaňyzda oppozisiýa ýa-da rejime islenmeýän adamlar bilen gytaklaýyn baglanyşyk barada yşarat bolmaly däldir.
Dalaşgärleriň saýlawçylara eden çykyşlarynyň beýanlary onlarça gezek redaktirlenýär, netijede olar düýbünden birmeňzeş şygarlar toplumyna öwrüler.
Näme üçin türkmen resmileriniň demokratik ýoldan gitmek islemeýänligi, halkara saýlawlarynda Russiýanyň saýlawlary ýaly işjeň tankyt döretmeýär? Näme üçin sanksiýalar rus resmilerine ulanylýar, ýöne bu parahor türkmen resmilerine we tussaglaryň zor bilen ýitirim bolmagyna we ölümine gatnaşýan işgärlere garşy amala aşyrylyp bilinmez?
Türkmen rejiminiň jenaýatlary barada halkara guramalarynyň hemmesi bilýär, ýöne Arkadagy gymmatly hyzmatdaş we gadyrly myhman hökmünde garşylamagy dowam etdirýärler. Munuň demokratik ýörelgeler bilen nähili baglanyşygy bar? ÝHHG, Ýewropa Parlamenti, Ýewropa Komissiýasy, BMG-nyň sansyz gurluşlary we beýlekiler bu barada näme diýýärler?
Hiç zat. Bu guramalar Russiýa barada alada edýärler, ol ýerdäki saýlawlara uly üns berýärler, ýöne Türkmenistanda geçiriljek saýlawlara üns bermeýärler. Bu okuw kitabyna mysal ýaly-birmeňzeş goşa standart.
Azat Rejepow
www.gundogar.org
